Chuyên gia cảnh báo: AI đang “thẩm thấu” vào cách dùng từ và hành vi của con người

Khi tần suất và lĩnh vực con người sử dụng AI ngày càng mở rộng, các nhà khoa học Mỹ phát hiện rằng AI đang âm thầm thay đổi cách dùng từ trong đời sống hằng ngày, khiến vốn từ vốn đa dạng và mang tính cá nhân dần trở nên đồng nhất. Họ gọi hiện tượng này là một dạng “hiệu ứng thẩm thấu”, xuất phát từ bản thân công nghệ chứ không phải do môi trường bên ngoài.

Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ tính toán tại Đại học Bang Florida (FSU) phát hiện rằng nhiều người thuộc thế hệ sau Gen Z (sinh cuối thập niên 1990 đến đầu thập niên 2010), sau khi sử dụng rộng rãi chatbot AI, đã thường xuyên đưa các từ như “vượt trội”, “khoe khoang”, “tinh tế”, “mang tính chiến lược” và “thu hoạch” vào giao tiếp hằng ngày, đồng thời vốn từ cá nhân thường dùng lại dần biến mất.

Họ gọi sự thay đổi này là “hiệu ứng thẩm thấu”. Kết quả nghiên cứu được công bố đầu tháng Tám trên trang arXiv, là báo cáo đầu tiên được phân tích và phản biện đồng cấp trong lĩnh vực này, đồng thời đã được Hội nghị lần thứ 8 về AI, Đạo đức và Xã hội chấp nhận.

Nhóm nghiên cứu của FSU đã phân tích 22,1 triệu từ trong các cuộc hội thoại phi kịch bản, nhằm kiểm chứng liệu hệ thống AI hội thoại có ảnh hưởng đến cách con người nói chuyện trong thực tế hay không. Phần lớn dữ liệu đến từ các podcast và nội dung của các nhà sáng tạo nổi tiếng trên Apple, Spotify và YouTube.

Kết quả cho thấy sự gia tăng đột ngột trong việc thay đổi vốn từ và tần suất dùng từ không phải do những biến cố lớn toàn cầu như biến thể Omicron của COVID-19, mà là từ khi ChatGPT ra mắt vào năm 2022.

Họ phát hiện số lượng thuật ngữ thường thấy trong văn bản AI tăng vọt, chẳng hạn “delve” (đào sâu nghiên cứu) và “intricate” (phức tạp) xuất hiện nhiều hơn trong giáo dục và viết học thuật, dù xu hướng này chậm lại sau năm 2025. Trong khi đó, các từ khác như “surpass” (vượt trội) và “garner” (thu hoạch) cũng gia tăng đáng kể cùng với mức độ sử dụng AI.

Điều đáng chú ý là sự gia tăng này chủ yếu nằm ở các từ mà AI thường sinh ra, trong khi từ đồng nghĩa của chúng lại không tăng theo. Ví dụ, từ “underscore” (nhấn mạnh/gạch dưới) dùng ngày càng nhiều sau khi ChatGPT xuất hiện, nhưng từ đồng nghĩa “accentuate” (nhấn mạnh) thì không tăng.

Các nhà nghiên cứu lo ngại sự lệch lạc trong huấn luyện AI sẽ dẫn đến thay đổi cách dùng ngôn ngữ thường ngày của con người. Phát hiện này cũng gợi lại lo lắng về mặt đạo đức: Một AI mất cân bằng có thể định hình hoặc thay đổi những giá trị, niềm tin và chuẩn mực vốn có của xã hội loài người.

Họ còn cảnh báo rằng trong tương lai sẽ có ngày càng nhiều văn bản và tác phẩm khó xác định có do con người viết hay không.

Điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến các nghiên cứu dựa trên ngôn ngữ tự nhiên (ngôn ngữ học, thống kê ngôn ngữ), khiến tính chính xác và độ tin cậy bị đặt dấu hỏi, đồng thời làm nghiên cứu thêm phức tạp, vì dữ liệu ngôn ngữ vốn thường được coi như chỉ báo hành vi và nhận thức của con người.

Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra điểm tương đồng giữa AI và mạng xã hội: Cả hai đều mang lại lợi ích rõ rệt nhưng theo thời gian lại bộc lộ nhiều tác hại. Họ cho rằng nghiên cứu tác động của AI lên ngôn ngữ và hành vi con người vẫn đang ở giai đoạn đầu, cần thêm thời gian để tìm hiểu mối quan hệ nhân quả, từ đó đưa ra kết quả chính xác hơn.

Ông Tom Juzek, trợ lý giáo sư ngôn ngữ học tính toán tại Đại học Bang Florida, đồng thời là trưởng nhóm nghiên cứu, cho biết với phòng tin tức của trường rằng trước và sau khi ChatGPT phát hành, ngôn ngữ đời thường đã có thay đổi rõ rệt, nhưng từ đồng nghĩa thì không biến động nhiều.

Ông nói thêm, những mô hình AI này đúng là công cụ hữu ích và có nhiều lợi thế. Tuy nhiên, vẫn còn những vấn đề bỏ ngỏ, chẳng hạn liệu chúng có gây ra ảnh hưởng tiêu cực ngoài ý muốn lên niềm tin và hành vi của con người hay không.

Ông tiếp tục, hiện giờ còn quá sớm để khẳng định mối quan hệ nhân quả với AI, nhưng kết quả cho thấy có sự liên quan mật thiết. Họ sẽ tiếp tục thử nghiệm kỹ lưỡng hơn để xác định yếu tố nào thực sự thay đổi và lý do của sự thay đổi đó.

Ông Juzek cũng đặt câu hỏi liệu những thay đổi về ngôn ngữ này xảy ra vì chúng ta dùng công cụ và lặp lại gợi ý của nó, hay vì AI đang trực tiếp tác động đến hệ thống ngôn ngữ của loài người?

Ông Colin Cooper, nhà phân tích hành vi con người, nói với Newsweek rằng mối nguy thực sự bây giờ không phải đạo văn, mà là sự đồng nhất hóa ngôn ngữ. Khi chúng ta dựa vào cách diễn đạt mượt mà kiểu ChatGPT, ngôn ngữ của chúng ta sẽ dần trở nên mơ hồ.

Ông giải thích AI khiến cho lời nói của mọi người trở nên trau chuốt, khuôn mẫu, an toàn, nhưng đồng thời làm mất đi chất giọng, sắc thái và sự chân thực vốn có. Chúng ta không còn sao chép AI, mà đang để AI biến chúng ta thành những bản sao giống nhau, hiệu quả nhưng tầm thường. Thực ra, sự xói mòn tính cá nhân do AI gây ra mới là điều đáng lo ngại nhất.

Theo Live Science, một mô hình trí tuệ nhân tạo (AI) mới mang tên Centaur có thể dự đoán và mô phỏng suy nghĩ và hành vi của con người với độ chính xác đáng kinh ngạc. Mô hình ngôn ngữ này có thể giúp các nhà nghiên cứu cải thiện hiểu biết về nhận thức của con người.

Mô hình được huấn luyện trên hơn 10 triệu quyết định thực tế của người tham gia thí nghiệm tâm lý. Sử dụng bộ dữ liệu đó, Centaur dự đoán và mô phỏng cách con người suy nghĩ và hành động với độ chính xác 64%, theo nghiên cứu công bố ngày 2/7 trên tạp chí Nature.

Các mô hình AI trước đây có thể dự đoán một số hành vi của con người, nhưng không đạt độ chính xác cao như vậy. Centaur là mô hình AI về nhận thức con người được huấn luyện trên bộ dữ liệu Psych-101, bao gồm dữ liệu từ 60.000 người thực hiện hơn 10 triệu lựa chọn cá nhân trong 160 thí nghiệm tâm lý. Nhóm nghiên cứu cho biết đây có thể là bộ dữ liệu hành vi con người lớn nhất thế giới.