Tại sao Trung Quốc lại chơi bài ‘Đất hiếm’ giỏi đến vậy?

Gần đây vấn đề mà phương Tây lo lắng không còn là cuộc chiến Nga‑Ukraine mà là 2 quy định mới về quản chế đất hiếm được Bắc Kinh ban hành ngày 9/10. Những quy định này cuối cùng hé lộ rõ rằng Trung Quốc đã trở thành người quản lý và đặt ra quy tắc trên thị trường đất hiếm toàn cầu.

Tổng thống Mỹ Donald Trump đã có cú xoay chuyển trong vòng 3 ngày: từ việc giận dữ thẳng thừng với Trung Quốc, đe dọa áp thuế 100% lên toàn bộ hàng xuất khẩu của Trung Quốc vào Mỹ và tuyên bố “sẽ không còn có cuộc gặp Trump‑Tập nữa”, sang ngày 12/ 10 “hạ mình” gửi tín hiệu an ủi Trung Quốc, nói “Mỹ muốn giúp chứ không muốn làm hại Trung Quốc”, rồi tới ngày 13/10 tài trưởng tài chính Mỹ Scott Bessent tuyên bố: cuộc gặp thượng đỉnh giữa lãnh đạo Mỹ‑Trung vẫn diễn ra theo kế hoạch. Yếu tố chủ chốt khiến những biến động kịch tính này xảy ra chính là: mọi cảnh báo về nguồn cung đất hiếm đã được chuyển tới bàn làm việc lớn ở Văn phòng Bầu dục.

Vì sao Trung Quốc chủ động “chuyển từ thủ sang công”?

Trước đây, Mỹ là bên tấn công, Trung Quốc phần lớn là phòng ngự. Nhưng trong đợt này, Trung Quốc đã trở thành bên chủ động tấn công. Trong đó, chú ý đến 2 điều: (1) thời điểm lựa chọn và (2) nội dung cụ thể của hai quy định kiểm soát mới.

Thời điểm: Bất chấp tuyên bố của ông Trump rằng cuộc gặp Trump-Tập vào cuối tháng 10 sẽ diễn ra tại một nơi nào đó ở châu Á, những nỗ lực nhằm gia tăng đòn bẩy đàm phán vẫn đang được tiến hành. Vào ngày 29 tháng 9, Bộ Thương mại Hoa Kỳ đã ban hành các quy tắc thâm nhập kiểm soát xuất khẩu: các công ty con của các công ty được liệt kê trong “Danh sách Thực thể” của Hoa Kỳ và các thực thể khác mà họ nắm giữ cổ phần trên 50% sẽ phải chịu các lệnh trừng phạt kiểm soát xuất khẩu tương đương.

Ngay cả khi hoạt động kinh doanh của công ty con không liên quan đến an ninh quốc gia, miễn là công ty mẹ được niêm yết và nắm giữ cổ phần trên 50%, công ty đó sẽ bị ảnh hưởng một cách bừa bãi. Các ước tính thận trọng cho thấy hơn 3.000 công ty Trung Quốc có thể bị ảnh hưởng, bao gồm toàn bộ chuỗi cung ứng từ thiết kế và sản xuất chip đến đóng gói và thử nghiệm, thiết bị và vật liệu. Các nhà bình luận Trung Quốc đã gọi mức thuế quan cao trước đây của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc+1 và đợt thâm nhập kiểm soát này là “nguyên tắc một giọt máu”, tin rằng nó nhằm mục đích cắt đứt nguồn sống của các công ty công nghệ Trung Quốc từ dưới đáy của chuỗi cung ứng.

Đáp lại, ngày 9/10 Trung Quốc thông báo hai quy định mới về kiểm soát xuất khẩu vật liệu đất hiếm và công nghệ liên quan — rõ ràng là phản ứng trước làn sóng kiểm soát từ Mỹ.

Nội dung quy định của Trung Quốc: Hai quy định này bao gồm kiểm soát xuất khẩu các loại đất hiếm nặng‑trung, thiết bị và nguyên‑phụ liệu đất hiếm, vật liệu siêu cứng, pin lithium và vật liệu cực graphite nhân tạo. Đặc biệt: từ ngày 8/11, Trung Quốc sẽ kiểm soát xuất khẩu 5 nguyên tố đất hiếm mới: holmium, erbium, thulium, europium và ytterbium. Như vậy, tất cả các nguyên tố đất hiếm nặng‑trung đã bị đưa vào phạm vi quản chế xuất khẩu. Ngoài ra, hai quy định còn quy định: “nếu hàng hóa, kỹ thuật hoặc dịch vụ xuất khẩu biết rõ sẽ được dùng hoặc giúp cho hoạt động khai thác, luyện tách, luyện kim, chế tạo nam châm từ đất hiếm, hoặc tái chế đất hiếm ở nước ngoài” thì xuất khẩu phải xin giấy phép xuất khẩu – nếu không có giấy phép thì không được cung cấp. Về kiểm soát kỹ thuật xuất khẩu: có hiệu lực ngay lập tức.

Mỹ bị ảnh hưởng như thế nào?

Điều này cực kỳ bất lợi cho chính sách công nghiệp đất hiếm của Mỹ — vốn dự định từ nay đầu tư, tham gia, xây dựng chuỗi công nghiệp đất hiếm do Mỹ kiểm soát, và thông qua các đồng minh để lấy công nghệ từ Trung Quốc. Nhưng hai quy định mới của Trung Quốc bao phủ sản phẩm có chứa ≥0,1% đất hiếm nặng‑trung nguồn gốc Trung Quốc và các khâu sản xuất liên quan. Ngoài ra, với hầu hết hàng dùng cho mục đích quân sự, Trung Quốc “nguyên tắc không cấp phép”. Hàng dùng cho AI hoặc có tiềm năng quân sự sẽ bị “xét từng trường hợp”.

Một số chuyên gia cho rằng Mỹ và liên minh đang rất dễ bị chấn động từ quy định này vì các nhà máy chip lớn phụ thuộc vào thiết bị chuyên dụng, quy trình phức tạp, và hệ sinh thái cuối với đất hiếm. Ngày Trung Quốc thông báo quy định, báo Wall Street Journal nhận định: nếu Trung Quốc thực thi mạnh tay, Mỹ có thể rơi vào suy thoái kinh tế.

Vì sao Trung Quốc có thể trở thành “người quản lý thị trường đất hiếm toàn cầu”?

Việc Trung Quốc trở thành “người đặt quy tắc” không phải chỉ vì thông báo mới mà dựa trên vị thế từ trước: trong thập kỷ qua, nước này từ khai thác thô đến tinh luyện đã xây dựng chuỗi công nghiệp đất hiếm hoàn chỉnh — sản xuất, tinh chế, nam châm từ, tái chế — với hơn 60% khai thác và hơn ~90% tinh luyện toàn cầu. Do đó, ngay cả khi Mỹ bận rộn tăng công suất nội địa, khoảng trống lớn vẫn hiện hữu. Chuyên gia nói Mỹ đã cho phép Trung Quốc dẫn đầu vì bán tài sản, đóng mỏ Mountain Pass, quên chuỗi tinh luyện.

Trong khi Mỹ chưa thể nhanh chóng khôi phục chuỗi đất hiếm và tinh luyện, thì Trung Quốc đã có “cửa sổ thời cơ” khoảng 5 năm. Với vị thế nhà cung cấp chủ đạo và chuỗi hoàn chỉnh, Trung Quốc nay sử dụng đất hiếm như con bài đòn bẩy địa‑chiến lược.

Vì sao Mỹ trong ngắn hạn khó xây dựng chuỗi công nghiệp đất hiếm như mong muốn?

• Chính sách công nghiệp cần liên tục, trong khi Mỹ bị chính trị hóa cao, thay đổi liên tục giữa các đảng.

• Mỹ không thể mô phỏng mô hình “đầu tư nhà nước toàn diện” như Trung Quốc; việc thu hút đầu tư tư nhân vào khai thác đất hiếm, tinh luyện có ô nhiễm môi trường vẫn bị phản đối.

• Chuỗi đất hiếm không chỉ khai thác mà còn tinh luyện, đóng gói nam châm, tái chế — và Trung Quốc đã làm được từ lâu. Mỹ bù lại chậm, chi phí cao.

• Theo chuyên gia, việc khoáng sản này cần nhiều năm đầu tư mới có kết quả — trong khi các chính sách Mỹ xoay chuyển liên tục thì rất khó.

Diễn biến chính trị: Mỹ phản ứng ra sao?

Ngay sau thông báo của Trung Quốc, Mỹ phản ứng mạnh mẽ: Bộ trưởng Tài chính Bessent cảnh báo rằng động thái của Trung Quốc có thể dẫn tới “tách rời” khỏi Trung Quốc của chuỗi cung ứng toàn cầu. Tổng thống Trump dù ban đầu đe dọa thuế 100% lên hàng Trung Quốc nhưng sau đó gửi thông điệp hòa hoãn: Mỹ muốn giúp chứ không muốn làm hại Trung Quốc. Chuyên gia phân tích vụ này là nước đi “quyền lực chuỗi cung ứng” của Trung Quốc, và nó sẽ là chủ đề chính trong cuộc gặp Trump‑Tập tại APEC sắp tới.

Tác động toàn cầu và ngành công nghiệp chịu ảnh hưởng

Đất hiếm và nam châm từ là thành phần thiết yếu trong ô tô điện, pin lithium, radar, máy bay chiến đấu F‑35, thủy đường ngầm lớp Virginia, tên lửa Tomahawk…Chính vì thế, quyền kiểm soát chuỗi đất hiếm = quyền kiểm soát đòn bẩy công nghệ và quân sự toàn cầu. Báo Guardian viết: Tập Cận Bình đang sử dụng quyền kiểm soát đất hiếm như một “cược lớn” để thách thức Mỹ trong thế cuộc toàn cầu.

Quy định mới của Trung Quốc ngày 9/10 không đơn thuần là mệnh lệnh xuất khẩu — nó là tuyên bố vị thế: Trung Quốc không còn chỉ là “nước xuất khẩu” mà muốn trở thành “người đặt ra luật chơi” trong thị trường đất hiếm toàn cầu. Mỹ bị đặt trước lựa chọn: hoặc chấp nhận lệ thuộc lâu dài vào chuỗi Trung Quốc hoặc đẩy nhanh cuộc cách mạng nội địa — mà điều này cần nhiều năm và chính sách ổn định. Trong khi đó, Trung Quốc đã tiến bước, sử dụng đất hiếm như một công cụ đàm phán thương mại‑công nghệ‑quân sự. Cuộc gặp Trump‑Tập tại APEC sẽ rất quan trọng: có thể là cơ hội giảm leo thang hoặc đòn bẩy mới trong tranh chấp chuỗi cung ứng toàn cầu.