IVF và nguy cơ đột quỵ não

BV Nhân dân 115 vừa tiếp nhận một phụ nữ 42 tuổi, không có tiền sử tim mạch hay đột quỵ, nhập viện sau IVF với các triệu chứng thần kinh tiến triển từ run yếu tứ chi đến nói khó. MRI não ghi nhận nhồi máu não cấp vùng trung tâm bán bầu dục hai bên và lồi thể chai, không kèm tắc mạch lớn. Diễn tiến và hình ảnh học gợi ý cơ chế tăng đông liên quan đến hội chứng quá kích buồng trứng (OHSS), một biến chứng hiếm nhưng tiềm ẩn nguy cơ nặng nếu không được phát hiện sớm.

Để trả lời câu hỏi này một cách khoa học, cần đánh giá nguy cơ đột quỵ sau IVF cũng như xem xét cơ chế sinh lý bệnh, dữ liệu dịch tễ học, và những yếu tố tiềm ẩn vốn có.

Bằng chứng từ nghiên cứu lớn

Một số nghiên cứu dịch tễ quy mô lớn đã điều tra mối liên hệ giữa IVF hoặc các phương pháp điều trị vô sinh và nguy cơ đột quỵ:

Một tổng quan hệ thống và phân tích gộp cho thấy khi thu thập dữ liệu từ nhiều nghiên cứu, có một xu hướng tăng nguy cơ đột quỵ không có ý nghĩa thống kê mạnh ở những người được điều trị bằng ART (bao gồm IVF) so với người không điều trị, với mức tăng ~25–27%, nhưng kết quả không vượt ngưỡng ý nghĩa thống kê trong hầu hết phân tích.

Một nghiên cứu Thụy Điển theo dõi hơn 23.000 phụ nữ sau IVF và hơn 116.000 phụ nữ đối chứng cho thấy xu hướng tăng nguy cơ đột quỵ ở nhóm IVF sau khi điều chỉnh các yếu tố gây nhiễu, nhưng cũng không đạt ý nghĩa thống kê chặt chẽ

Một nghiên cứu retrospective cohort lớn tại Mỹ (dựa trên dữ liệu toàn quốc từ 2010–2018) so sánh hơn 31 triệu người sinh con, trong đó gần 288.000 người từng điều trị vô sinh (bao gồm IVF), cho thấy:

• Người có điều trị vô sinh có tăng 66% nguy cơ nhập viện vì đột quỵ trong vòng 12 tháng sau sinh so với người không điều trị.
• Nguy cơ đột quỵ huyết khối (ischemic) cũng tăng khoảng 55%, và đột quỵ xuất huyết (hemorrhagic) tăng thậm chí cao hơn 102% trong thời gian này.

Khi nào IVF có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ

1. Hội chứng quá kích buồng trứng (OHSS)

OHSS là biến chứng quan trọng nhất liên quan đến nguy cơ huyết khối trong IVF. Khi buồng trứng đáp ứng quá mức với thuốc kích thích, cơ thể sẽ giải phóng nhiều yếu tố vasoactive làm tăng tính thấm thành mạch. Hệ quả là dịch thoát ra khỏi lòng mạch, gây giảm thể tích tuần hoàn hiệu dụng và làm máu trở nên cô đặc.

Tình trạng này tạo điều kiện thuận lợi cho hình thành huyết khối. Trong OHSS trung bình đến nặng, nguy cơ huyết khối có thể tăng nhiều lần so với bình thường, trong đó đột quỵ là biến chứng hiếm nhưng nghiêm trọng.

2. Estradiol tăng cao và rối loạn đông máu

Estradiol ở nồng độ cao có tác động lên hệ thống đông máu tương tự như thai kỳ hoặc thuốc tránh thai liều cao. Hormone này làm tăng các yếu tố đông máu, giảm hoạt tính của một số protein chống đông tự nhiên, từ đó tạo trạng thái tăng đông máu tạm thời.

Ở đa số phụ nữ khỏe mạnh, cơ thể có thể tự cân bằng lại tình trạng này. Tuy nhiên, nếu tồn tại các yếu tố tăng đông tiềm ẩn (chưa được phát hiện), nguy cơ hình thành huyết khối – kể cả trong hệ động mạch não – sẽ cao hơn

3. Thai sớm sau IVF

Nếu IVF thành công và người phụ nữ có thai, nguy cơ huyết khối có thể tăng thêm do tăng đông sinh lý của thai kỳ, đặc biệt trong 3 tháng đầu. Khi kết hợp với estradiol cao từ kích thích buồng trứng, đây được xem là một “cú đánh kép” lên hệ thống đông máu, làm nguy cơ huyết khối tăng hơn so với IVF không có thai.

4. Tuổi mẹ và các yếu tố nguy cơ nền

Phụ nữ làm IVF ở độ tuổi trên 40 thường có nhiều yếu tố nguy cơ tim mạch tiềm ẩn hơn so với nhóm trẻ tuổi. Ngoài ra, các tình trạng như béo phì, hút thuốc lá, migraine có aura, hội chứng buồng trứng đa nang, hoặc rối loạn đông máu bẩm sinh có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ khi kết hợp với IVF.

Đặc điểm đột quỵ liên quan đến IVF

Những ca đột quỵ được ghi nhận sau IVF thường có một số đặc điểm chung:

• Không thấy tắc nghẽn các động mạch lớn
• Tổn thương não thường nằm ở các vùng “ranh giới tưới máu” (watershed)
• Có thể liên quan đến huyết khối vi mạch hoặc giảm tưới máu toàn thể
• Diễn tiến có thể hồi phục tốt nếu được chẩn đoán và điều trị kịp thời

Điều này cho thấy cơ chế gây đột quỵ trong bối cảnh IVF khác với đột quỵ xơ vữa điển hình ở người lớn tuổi.

IVF không phải là nguyên nhân phổ biến gây đột quỵ, và phần lớn phụ nữ thực hiện IVF sẽ không gặp biến chứng này. Tuy nhiên, đột quỵ sau IVF là một biến cố hiếm nhưng có tồn tại, chủ yếu xảy ra khi có sự kết hợp của nhiều yếu tố nguy cơ như OHSS, estradiol tăng cao, thai sớm và nền tăng đông tiềm ẩn.

Nhận thức đúng, theo dõi sát và xử trí kịp thời các triệu chứng thần kinh bất thường chính là chìa khóa để đảm bảo IVF vừa hiệu quả, vừa an toàn.