Thảm họa rò rỉ chất độc tại Zambia: Mô hình quan hệ Trung–Phi đối mặt thử thách nghiêm trọng

Ngày 3/12, hãng truyền thông Anh BBC đăng tải một bài điều tra quan trọng, phơi bày một thảm họa môi trường gây chấn động dư luận quốc tế từng xảy ra tại tỉnh Copperbelt của Zambia vào tháng Hai năm ngoái. Khi đó, đập chứa bùn thải của công ty luyện kim ướt ở Chambishi, công ty Sino Metals Leach Zambia, đơn vị trực thuộc Tập đoàn Luyện kim Màu Trung Quốc, bất ngờ vỡ, khiến lượng lớn chất thải độc hại chứa asen, thủy ngân, chì và các kim loại nặng khác tràn vào một nhánh của sông Kafue – con sông dài nhất Zambia. Con sông này là nguồn cung cấp nước sinh hoạt và nước tưới tiêu chủ yếu cho cư dân địa phương.

Quy mô thực sự của vụ rò rỉ đang gây tranh cãi dữ dội. Số liệu chính thức của chính phủ Zambia cho biết ít nhất 50.000 tấn chất thải có tính axit đã chảy vào các dòng sông và ruộng đồng xung quanh, song các nhà hoạt động môi trường ước tính lượng xả thải thực tế có thể lên tới 1,5 triệu tấn. Dù con số chính xác là bao nhiêu, phạm vi tác động của thảm họa này đều vượt xa mọi dự đoán ban đầu. Giới chuyên gia cảnh báo, công tác xử lý, khắc phục toàn diện có thể kéo dài hơn mười năm. Bên cạnh đó, khi mùa mưa tới, lượng kim loại nặng còn lưu lại trong đất sẽ tiếp tục thấm sâu, tạo nên làn sóng ô nhiễm thứ hai.

Khủng hoảng sinh tồn của cộng đồng bị ảnh hưởng

Thảm họa môi trường này đã giáng một đòn hủy diệt vào các cộng đồng địa phương. Tại các khu vực quanh thị trấn Nchanga và Kitwe, nông dân tận mắt chứng kiến cá chết hàng loạt trên sông, nguồn nước sinh hoạt không thể sử dụng, còn hoa màu thì thiệt hại nặng nề. Với những gia đình sống bằng nghề nông, điều đó không chỉ đồng nghĩa với việc mất kế sinh nhai, mà còn là sự sụp đổ của nền tảng sinh tồn.

Người nông dân 41 tuổi Mary Penge đứng trên thửa ruộng đã bị ô nhiễm, tay cầm mẫu đất bạc trắng, ánh mắt trầm ngâm. Cũng như nhiều nông dân khác, chị đang đối mặt với bài toán sinh kế nan giải do đất canh tác bị nhiễm độc. Hoàn cảnh của nữ nông dân 28 tuổi Abigail Nantowe càng khiến người ta xót xa hơn: canh tác từng là nguồn lương thực và thu nhập chính của gia đình, nhưng giờ đây việc trồng bất kỳ loại cây nào cũng trở nên vô cùng khó khăn. Cô con gái 6 tuổi của Abigail đã xuất hiện các dấu hiệu suy dinh dưỡng vì thiếu ăn. “Tôi đã thử trồng ngô, tôi đã thử đủ cách, chỉ mong con mình không phải chết đói, nhưng điều này thực sự quá khó khăn.” – lời kể của cô tràn ngập nỗi bất lực và tuyệt vọng.

Cụ ông 72 tuổi Frederick Bwalya đã sống ở làng Twalima suốt 33 năm. Người nông dân vốn khỏe mạnh này giờ không chỉ lâm vào cảnh khốn đốn do đất đai bị ô nhiễm khiến việc canh tác đình trệ, mà ngay cả sức khỏe bản thân cũng chịu tổn hại nghiêm trọng. Ông cho biết mình thường xuyên bị đau nhức dữ dội ở chân, bác sĩ nghi ngờ có liên quan tới việc tiếp xúc với nguồn nước bị nhiễm độc. Điều khiến ông thất vọng hơn cả là trước đây công ty Sino Metals Leach Zambia từng hứa sẽ khoan giếng ngay trên nông trại của ông để cung cấp nước ngầm an toàn, nhưng đến nay vẫn chưa thực hiện.​

Câu chuyện của một công nhân mỏ Lamek (tên đã được thay đổi) lại hé lộ những vấn đề sâu xa từ bên trong. Anh cho biết ngay cả trước khi vụ tai nạn xảy ra, bản thân đã lo lắng về độ an toàn của điều kiện làm việc: “Nếu trang bị bảo hộ lao động của chúng tôi bị hỏng, không phải lúc nào cũng được thay mới; chúng tôi buộc phải mạo hiểm dùng lại.” Sau sự cố, trong hai tuần liền, gia đình anh không dám sử dụng nguồn nước địa phương, cho tới khi nhà chức trách rải vôi để trung hòa, xử lý nguồn nước rồi mới dần dần dùng lại.

Nguy cơ dài hạn với sức khỏe và môi trường

Tiến sĩ Mweene Himwiinga, giảng viên cao cấp tại Đại học Copperbelt của Zambia, đã đưa ra cảnh báo gay gắt về tác động lâu dài của vụ ô nhiễm này. Ông cho biết các kim loại nặng như asen, thủy ngân, chì có độc tính cao và khả năng tích lũy sinh học rất lớn, có thể gây tổn thương vĩnh viễn cho thận, làm tăng nguy cơ ung thư, đồng thời dẫn tới hàng loạt bệnh mãn tính về đường tiêu hóa. Một khi các chất độc này xâm nhập vào môi trường, chúng có thể tồn tại trong đất và nguồn nước nhiều năm, thậm chí hàng chục năm.​

Điều đáng lo ngại nhất là nguy cơ “ô nhiễm lần hai”. Khi mùa mưa tới, nước mưa có thể cuốn lớp kim loại nặng còn đọng lại ở tầng đất mặt xuống các tầng đất sâu hơn và thấm vào mạch nước ngầm; đồng thời, dòng chảy còn có thể mang ô nhiễm lan theo sông Kafue xuống vùng hạ lưu, đe dọa an toàn công cộng ở những khu vực xa hơn, bao gồm cả thủ đô Lusaka. Tiến sĩ Himwiinga cảnh báo rằng nếu không áp dụng các biện pháp phục hồi hiệu quả, tác động của thảm họa có thể kéo dài hơn mười năm.​

Mặc dù chính phủ Zambia tuyên bố, kết quả lấy mẫu tại 21 điểm ở tỉnh Copperbelt vào tháng Chín cho thấy nồng độ kim loại nặng nằm trong ngưỡng an toàn, nhưng trải nghiệm thực tế của cộng đồng bị ảnh hưởng lại hoàn toàn trái ngược, phơi bày những bất cập trong hệ thống giám sát môi trường.​

Phép thử khó cho quan hệ Trung – Phi

Sự kiện lần này đã đẩy tính phức tạp của quan hệ Trung – Phi ra trước ánh đèn dư luận. Một mặt, các doanh nghiệp Trung Quốc đóng vai trò trọng yếu trong nền kinh tế Zambia. Theo số liệu từ Đại sứ quán Trung Quốc tại Zambia, doanh nghiệp Trung Quốc đã tạo ra hơn 30.000 việc làm tại đây, với tổng vốn đầu tư vào năm 2023 ước đạt khoảng 1,7 tỷ USD. Trong bối cảnh tỷ lệ thất nghiệp cao, những cơ hội việc làm này có ý nghĩa sống còn với Zambia. Khai thác đồng chiếm khoảng 70% tổng kim ngạch xuất khẩu và 15% GDP của Zambia, chính phủ nước này đặt mục tiêu tăng gấp ba sản lượng đồng trước năm 2031.

Nhưng ở chiều ngược lại, các nhà phê bình cho rằng mô hình đầu tư của Trung Quốc tại châu Phi tiềm ẩn nhiều vấn đề. Họ chỉ ra rằng các khoản vay cơ sở hạ tầng do Bắc Kinh cung cấp có thể khiến các nước châu Phi sa vào “bẫy nợ”, các công ty Trung Quốc có xu hướng ưu tiên sử dụng lao động nước mình thay vì đào tạo nhân lực bản địa, và thường lơ là yêu cầu bảo vệ môi trường trong quá trình khai thác tài nguyên. Hiện Zambia đang nợ Trung Quốc khoảng 5 tỷ USD, khiến tương quan quyền lực giữa hai bên càng trở nên phức tạp.

Đại sứ quán Trung Quốc tại Lusaka kiên quyết bác bỏ cáo buộc “chủ nghĩa thực dân mới”, nhấn mạnh rằng nhà đầu tư Trung Quốc đã mang đến cho Zambia nguồn vốn, công nghệ, đào tạo kỹ năng và năng lực quản lý mà nước này đang rất cần. Phía đại sứ quán cho rằng, chỉ dựa vào ý kiến của một bộ phận nhỏ rồi vội vàng gán nhãn quan hệ hợp tác Trung – Phi là “chủ nghĩa thực dân mới”, bỏ qua bức tranh “cùng có lợi, cùng thắng lợi” rộng lớn hơn, là điều “rất thiếu công bằng”.​

Trước thảm họa lần này, cộng đồng bị ảnh hưởng đã lựa chọn con đường pháp lý để đòi công lý. Tháng 9 vừa qua, 176 nông dân đã đệ đơn kiện Tập đoàn Kim loại Trung Quốc và Công ty NFC Africa Mining, yêu cầu bồi thường tổng cộng 80 tỷ USD. Vụ kiện – được xem là vụ kiện môi trường lớn nhất trong lịch sử Zambia – cáo buộc phía mỏ đã có những sai phạm nghiêm trọng trong thiết kế kỹ thuật, chất lượng thi công và quản lý vận hành, khiến phạm vi ảnh hưởng lan tới khoảng 300.000 hộ gia đình.​

Giáo sư Stephen Chan thuộc Trường Nghiên cứu phương Đông và châu Phi (SOAS), Đại học London, nhận định đây là “bài kiểm tra cho thấy các quốc gia châu Phi có thể truy cứu trách nhiệm các doanh nghiệp Trung Quốc đến mức độ nào khi họ có hành vi sai trái”. Ông nhấn mạnh: “Mọi ánh mắt đều đang dõi theo vụ kiện này, vì mức độ thiệt hại là cực kỳ nghiêm trọng, và rõ ràng có yếu tố cẩu thả rất lớn.”​

Tuy nhiên, quá trình truy cứu trách nhiệm đang đối mặt với vô số trở ngại. Dù phía Trung Quốc tuyên bố công ty Sino Metals Leach Zambia đã bồi thường cho 454 hộ gia đình, song mức bồi thường chênh lệch rất lớn, dao động từ 700 đến 3.000 USD. Đáng lo hơn, một số cư dân sau khi nhận khoản bồi thường ban đầu còn bị yêu cầu ký vào văn bản từ bỏ quyền khởi kiện đòi bồi thường trong tương lai – động thái bị giới phê bình cho là lợi dụng hoàn cảnh kinh tế khó khăn của nạn nhân để né tránh trách nhiệm lâu dài.

Thử thách cho mô hình quan hệ Trung – Phi?

Sự cố này diễn ra trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ – Trung tại châu Phi ngày càng gay gắt. Thời gian gần đây, Washington tích cực lôi kéo Lusaka, mong muốn xây dựng ảnh hưởng tại một địa bàn chiến lược. Với trữ lượng đồng và cobalt (nguyên liệu chủ chốt cho pin xe điện) phong phú, Zambia có tầm quan trọng chiến lược trong tiến trình chuyển đổi năng lượng sạch trên toàn cầu. Năm 2024, tổng kim ngạch thương mại giữa Zambia và Mỹ đạt 296 triệu USD, quan hệ ngoại giao song phương ngày càng khăng khít.

Theo Giáo sư Chan, cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc thực chất lại giúp gia tăng “thế mặc cả” cho chính phủ Zambia. Ông cho rằng “Trung Quốc không nắm được quá nhiều đòn bẩy tại Zambia, bởi chính sách đối ngoại của Zambia đồng thời duy trì quan hệ với cả Mỹ.” Điều Bắc Kinh lo ngại nhất là đẩy Lusaka rơi hẳn vào quỹ đạo của Washington.

Chính động lực này khiến Chính phủ Zambia thể hiện lập trường tương đối cứng rắn khi xử lý cuộc khủng hoảng. Thường trực Bộ trưởng Bộ Kinh tế Xanh và Môi trường, Tiến sĩ Douty Chibamba, khẳng định: “Chúng tôi sẽ không nương tay với họ (phía Trung Quốc)… Việc có nợ họ tiền hay không không phải là vấn đề.”

Chính quyền Zambia đã triển khai nhiều biện pháp đối phó, bao gồm yêu cầu Sino Metals Leach Zambia rải vôi để trung hòa độ axit trong nước và đất, trồng cây phủ xanh để giảm mức độ ô nhiễm, đồng thời ngăn chặn nguy cơ ô nhiễm lần hai trong mùa mưa. Nhà chức trách cũng đã ban hành lệnh cấm đánh bắt cá trên lưu vực sông Kafue.

Tuy vậy, tiến độ khắc phục vẫn rất chậm chạp. Tiến sĩ Chibamba thừa nhận, công tác dọn dẹp bị trì hoãn do mâu thuẫn giữa đơn vị tư vấn được thuê đánh giá thiệt hại với Công ty Sino Metals Leach Zambia. Trong bối cảnh mùa mưa đã đến, “khoảng thời gian vàng” để ngăn chặn đợt ô nhiễm thứ hai đang dần thu hẹp. Chính phủ cho biết, sau khi hoàn tất đánh giá môi trường toàn diện hơn, công ty Sino Metals Leach Zambia có thể sẽ phải chi thêm một khoản đáng kể cho các hoạt động phục hồi, sửa chữa.

Sự kiện này đã vượt ra ngoài phạm vi một thảm họa môi trường đơn thuần, trở thành phép thử quan trọng đối với mô hình quan hệ Trung – Phi hiện nay. Nó cho thấy các quốc gia đang phát triển phải đối mặt với mâu thuẫn căn bản giữa việc thu hút vốn đầu tư nước ngoài để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và việc bảo vệ môi trường, gìn giữ quyền lợi người dân.

Khi ảnh hưởng của Trung Quốc tại châu Phi ngày càng gia tăng, việc chỉ “bơm tiền” đầu tư thôi là chưa đủ để duy trì hình ảnh tích cực. Trách nhiệm môi trường, quyền lợi lao động và mối quan hệ với cộng đồng địa phương sẽ trở thành những yếu tố then chốt quyết định mức độ bền vững trong ảnh hưởng lâu dài của Bắc Kinh.

Dương Thiên Tư / Vision Times