Đằng sau vẻ đẹp của sợi tự nhiên (Phần VI): Sợi Fique

Hành trình khám phá thế giới sợi tự nhiên sẽ đưa chúng ta đến Nam Mỹ, băng qua những cánh đồng xanh ngát và những con đường đẹp như tranh vẽ của những ngôi làng thủ công ở Colombia. Tại đây chúng ta sẽ tìm hiểu loại sợi tự nhiên được làm từ “quốc cây” fique của quốc gia này. 

Người dân ở đây đã trồng cây fique trong nhiều thế kỷ để làm đồ thủ công và dệt các bao tải chắc chắn đựng cà phê, ca cao và các hàng hóa khác. Ngày nay, sợi fique tiếp tục được trồng và sử dụng rộng rãi, không chỉ vì những công dụng hữu ích mà còn vì độ bền chắc của nó.

Được coi là “quốc cây” của Colombia, fique chủ yếu được trồng ở các vùng Andean thuộc thành phố Santander và các tỉnh Cauca, Boyacá, Antioquia, Nariño – chiếm 90% sản lượng sợi của cả nước. Fique cũng phát triển mạnh ở Venezuela và Brazil, nhưng nước xuất khẩu chính vẫn là Colombia.

Cây fique

Cây fique là một nhánh của họ Thùa (Agavaceae). Nó trông rất giống với người anh em họ – cây thùa (agave) hay còn gọi là dứa sợi Mỹ. Sự khác biệt nằm ở hoa – chỉ nhị của hoa fique dày hơn của hoa thùa.

Fique cần rất ít nước và chúng phát triển mạnh ở những vùng khô cằn, nơi có nhiều ánh nắng mặt trời. Cây có thể đạt tới độ cao hơn 6m, với những chiếc lá hình mũi giáo mọc ra từ thân cây có độ dày khoảng 30cm. Sợi – được chiết xuất từ ​​lá của cây – có thể dài hơn 1,8m.

Đặc điểm nổi bật của lá fique là có đầu nhọn và có gai ở mép lá, khiến chúng có phần không an toàn nếu được trồng làm cây cảnh. Tuy nhiên, nếu được trồng ở không gian thoáng đãng với ít người qua lại thì chúng có thể là những người bạn đồng hành lâu dài.

Những cây thông dụng thuộc họ Thùa bao gồm fique, cabuya, pita, penca, penco, maguey, cabui, chuchao và coquiza, trong đó fique và cabuya được người dân địa phương sử dụng phổ biến nhất. Kiến thức của người xưa về việc trồng fique để lấy sợi đã được truyền qua nhiều thế hệ, khiến loại cây bản địa này trở thành một đặc điểm chính của văn hóa Colombia.

Sơ lược về lịch sử cây fique

Trước khi người Tây Ban Nha đến, sợi fique đã được các bộ lạc thổ dân bản địa ở Nam Mỹ sử dụng rộng rãi để sản xuất các vật dụng cần thiết. Quần áo, võng và dây thừng là một số sản phẩm được làm từ loại sợi bền vững này, tạo tiền lệ cho nhiều công dụng mà các thế hệ sau này sáng tạo ra.

Khi việc sử dụng sợi fique ngày càng phổ biến, nhu cầu về các kỹ thuật sản xuất sợi nhanh hơn và hiệu quả hơn cũng tăng lên. Vào cuối thế kỷ 19, nhu cầu về bao tải từ sợi fique rất lớn do lượng cà phê xuất khẩu ngày càng tăng. Bao tải làm từ sợi fique là loại tốt nhất để bảo quản cà phê vì nó không chỉ giữ cho hạt cà phê tươi lâu mà còn giữ được hương vị của cà phê. Sản xuất fique quy mô lớn đạt đến đỉnh cao vào những năm 1950 và 1970.

Thật không may, giữa những năm 1970 và 1975, ngành công nghiệp sợi fique gặp khủng hoảng do sự ra đời của polypropylene, một loại nhựa có thể sản xuất ra các sản phẩm tương tự với giá rẻ hơn. Nhưng so với sản phẩm làm từ sợi thực vật bền vững này thì loại sản phẩm mới này có tác hại rất xấu đến môi trường.

Bất chấp sự xuất hiện của các vật liệu công nghiệp, fique vẫn là loại sợi được lựa chọn cho các sản phẩm thủ công truyền thống, các mặt hàng thương mại và đặc biệt là lựa chọn thay thế thân thiện với môi trường.

Trồng trọt và chế biến

Việc trồng trọt và chế biến fique bao gồm nhiều giai đoạn, trong đó cả nam giới và nữ giới đều đóng vai trò quan trọng. Từ việc cắt lá đến tách và làm mềm sợi, quá trình này có thể cần đến cả một hộ gia đình hoặc, trong nhiều trường hợp, cung cấp công việc cho cả một ngôi làng.

Cắt lá

Người trồng sử dụng dao hoặc rựa để cắt những chiếc lá trưởng thành, lá được cắt cách gốc ít nhất 5cm để tránh làm hỏng cây. Lá trưởng thành được xác định theo kích thước, màu sắc và độ nghiêng của chúng (từ 0 đến 30 độ so với phương nằm ngang). Trung bình mỗi cây thường được cắt từ 15 đến 20 lá mỗi năm.

Xử lý lá

Từng chiếc lá được đưa qua máy chuyên dụng để loại bỏ nhựa và làm lộ thớ sợi. Quy trình này thường diễn ra không muộn hơn 12 – 15 giờ sau khi cắt lá để bảo toàn chất lượng của sợi.

Giặt và phơi khô

Sợi Fique được ngâm trong bể nước từ 12 đến 15 giờ để loại bỏ nhựa còn sót lại. Sau đó, sợi được phơi trên một “secadero” – một cấu trúc tương tự như dây phơi quần áo – hoặc trải trên đá dưới ánh nắng trực tiếp. Trong thời gian phơi khô từ một đến ba ngày, sợi sẽ chuyển từ màu xanh sang màu vàng. Phơi lâu hơn – kết hợp với gió nhẹ vào ban đêm – sẽ khiến sợi chuyển từ màu vàng sang màu trắng. Sau đó, sợi được thu thập lại và đóng gói thành từng bó.

Chải sợi

Chải sợi là bước đầu tiên được thực hiện tại cơ sở sản xuất. Các sợi khô được đưa qua lại nhiều lần trên dụng cụ có các răng nhọn để gỡ rối và làm mềm sợi nhờ tác dụng của chất béo thực vật.

Nhuộm màu (tùy chọn)

Nếu sợi fique được sử dụng để làm các sản phẩm thủ công mỹ nghệ thì có thể được nhuộm màu sáng. Quá trình nhuộm yêu cầu phải đun sôi sợi trong hỗn hợp thuốc nhuộm, nước, muối và chất ổn định khoảng 5 tiếng. Sau đó, sợi được rửa sạch, phơi khô và chải lại.

Kéo sợi

Để tạo ra sợi dệt, sợi thô được kéo bằng máy kéo sợi hoặc hoặc dụng cụ kéo sợi. Sau đó, sợi thành phẩm có thể được dệt thành vải hoặc được sử dụng để may vá.

Văn hóa và truyền thống

Được người Colombia yêu thích, cây fique và ngành nghề liên quan đến nó là những yếu tố thiết yếu trong văn hóa và truyền thống của đất nước này. Nhà văn Colombia nổi tiếng Manuel Mejía Vallejo đã mô tả cây fique các tác phẩm văn học của mình là “một loài cây khiến bản thân nó được yêu thương”.

Có một lễ hội dành riêng cho cây fique ở Antioquia – được gọi là Fiestas tradicionales de la Cabuya (Lễ hội truyền thống của người Cabuya). Fique cũng lấy làm tên của một ngôi làng ở vùng Arauca, Colombia, cũng như tên của một ban nhạc rock từ vùng Santander.

Nhưng trong số rất nhiều thành phố, thị trấn và làng mạc sản xuất sợi, không nơi nào trân trọng loại cây này nhiều như ở thị trấn Curití, Santander. Cái tên Curití xuất phát từ chữ quiti trong ngôn ngữ của người Guane – có nghĩa là “nơi của khung cửi”. Bộ lạc thổ dân này được mô tả trong các tài liệu do người Tây Ban Nha viết vào thời kỳ thuộc địa là rất thành thạo trong dệt bông và dệt vải fique.

Curití là nơi có số lượng nhiều nhất các gia đình nghệ nhân cống hiến cho nghệ thuật từ sợi fique. Được biết đến với những tấm thảm fique tinh xảo và các đồ thủ công từ sợi fique khác, những gia đình này đã tạo ra nguồn thu nhập chính trong khi vẫn bảo tồn và phát huy được truyền thống cha ông để lại.