Bong bóng ngành xe điện Trung Quốc – Nguy cơ vỡ và hệ lụy sâu rộng

Trong tháng 9, loạt sự kiện tiêu cực đã gây rúng động ngành xe điện Trung Quốc: Tỷ phú Warren Buffett bán toàn bộ cổ phần tại BYD, trong khi Xiaomi Motors thu hồi 110.000 xe SU7 vì lý do an toàn. Đồng thời, báo cáo tài chính nửa đầu năm cho thấy 8/10 công ty xe tự lái niêm yết tại Trung Quốc đang thua lỗ, làm dấy lên lo ngại ngành công nghiệp xe điện nước này đang tiến gần đến bờ vực vỡ bong bóng.

Bong bóng xe điện – Sản phẩm của mục tiêu chính trị

Ngành xe điện Trung Quốc phát triển nhanh chóng nhưng không dựa trên nhu cầu thị trường thực tế mà chủ yếu do mục tiêu chính trị của Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ). Kể từ năm 2017, chính phủ đã đặt mục tiêu sản xuất 35 triệu xe/năm vào năm 2025, đặc biệt ưu đãi xe điện, khiến các doanh nghiệp buộc phải chạy đua sản xuất để đáp ứng chỉ tiêu.

Theo số liệu của Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc, đến năm 2024, Trung Quốc đã đạt sản lượng xe điện hơn 12,8 triệu chiếc – chiếm gần 41% tổng lượng xe mới. Tuy nhiên, năng lực sản xuất vượt xa nhu cầu tiêu dùng nội địa, khiến tình trạng dư cung và thua lỗ tràn lan trong ngành.

Cơ chế kinh tế kế hoạch hóa – Gốc rễ của khủng hoảng

Theo các chuyên gia như ông Phiền Gia Trung (ĐH Quốc gia Đài Loan), Trung Quốc vẫn vận hành theo mô hình kinh tế kế hoạch hóa, tập trung vào tăng cung để kích GDP, bất chấp lợi nhuận hay nhu cầu thị trường. Điều này tạo ra mất cân đối cung-cầu nghiêm trọng, đặc biệt trong ngành ô tô – vốn đang được chính quyền địa phương coi là trụ cột thay thế cho bất động sản, ngành từng chiếm đến 25-30% GDP.

Cũng theo ông Phiền, trong ngắn hạn, sản xuất dư thừa giúp giữ ổn định GDP và giảm tỷ lệ thất nghiệp, nhưng về lâu dài sẽ gây tổn hại đến cấu trúc kinh tế, tạo ra các bong bóng khó kiểm soát.

Cạnh tranh khốc liệt và cuộc chiến giá cả

Triển lãm ô tô tại Thành Đô từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 9/2025 cho thấy sự căng thẳng của thị trường: Audi sản xuất nội địa giảm giá 50%, SUV của FAW giảm 60%, minh chứng rõ ràng cho cuộc chiến giá cả kéo dài suốt 3 năm qua. Hệ quả là lợi nhuận suy giảm, hàng tồn kho tăng cao, nhiều công ty đứng trước nguy cơ phá sản.

Theo ông David Huang, một nhà kinh tế sống tại Mỹ cho biết, bong bóng xe điện là một “trò chơi chính trị” của ĐCSTQ nhằm mặc cả với phương Tây về vấn đề khí thải carbon. Ông nhận định rằng các doanh nghiệp trong nước chạy theo trợ cấp và ưu đãi để tồn tại, chứ không dựa vào nhu cầu thực của người tiêu dùng.

Vỡ bong bóng – Hệ lụy không thể tránh khỏi

Các chuyên gia kinh tế dự đoán rằng bong bóng ngành xe điện Trung Quốc gần như không thể giải quyết nếu ĐCSTQ vẫn tiếp tục duy trì cơ chế kế hoạch hóa tập trung. Sự mất cân bằng kéo dài sẽ dẫn đến:

• Hàng loạt vụ phá sản trong ngành xe điện, đặc biệt với các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

• Tái cấu trúc thị trường mạnh mẽ, kéo dài trong nhiều năm trước khi đạt được cân bằng mới.

• Suy thoái tiêu dùng, tâm lý hoài nghi của người dân đối với các sản phẩm do nhà nước “hậu thuẫn”.

Báo cáo của AlixPartners dự báo rằng đến năm 2030, chỉ còn khoảng 15 thương hiệu xe điện còn tồn tại tại Trung Quốc, cho thấy thị trường sẽ trải qua quá trình đào thải khốc liệt.

Ai được lợi, ai chịu thiệt?

David Huang nhấn mạnh rằng người tiêu dùng sẽ là bên chịu thiệt nặng nề nhất khi bong bóng vỡ:

• Xe điện không an toàn, dễ gặp sự cố kỹ thuật.

• Giá trị khấu hao cao, khó bán lại.

• Xe điện còn có thể bị dùng làm công cụ giám sát, gây rủi ro về quyền riêng tư.

Trong khi đó, giới tinh hoa của ĐCSTQ và chính quyền địa phương là những người hưởng lợi nhiều nhất từ bong bóng. Họ thu lời từ chính sách ưu đãi, từ trợ cấp đất đai và tài chính, sau đó rút lui khỏi thị trường trước khi khủng hoảng xảy ra – giống như kịch bản đã diễn ra với thị trường bất động sản.

Ngành xe điện Trung Quốc đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng bắt nguồn từ mô hình phát triển theo chỉ tiêu chính trị, không dựa trên thị trường. Nếu chính phủ Trung Quốc không thay đổi hướng đi, bong bóng xe điện sẽ tiếp tục phình to rồi sụp đổ, kéo theo hệ lụy lớn cho nền kinh tế, người tiêu dùng và hệ thống tài chính địa phương.

Mặc dù tái cấu trúc sẽ diễn ra trong tương lai, nhưng quá trình này sẽ rất đau đớn và kéo dài. Trung Quốc cần một sự thay đổi mô hình phát triển – từ “kinh tế kế hoạch hóa” sang kinh tế thị trường thực sự – để có thể thoát khỏi vòng luẩn quẩn của tăng trưởng ảo và đầu tư lãng phí.