Đài Loan Độc Lập: Hiện Thực Hay Viễn Cảnh?

Vài tuần trước, trang thông tin của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ về Đài Loan đã loại bỏ một đoạn văn trước đó nói rằng Hoa Kỳ không ủng hộ nền độc lập của Đài Loan. Vậy Đài Loan đã thực sự độc lập hay chưa?

Dưới đây là một số câu hỏi và giải đáp về ý nghĩa của thuật ngữ “Đài Loan độc lập“:

Nguồn cội và danh xưng hiện tại của Đài Loan là gì?

Trước đây Đài Loan được gọi là Formosa, hòn đảo này đã là nơi cư trú của các dân tộc bản địa trong hàng nghìn năm, trước khi người Hà Lan và Tây Ban Nha lần lượt cai trị một số vùng của hòn đảo trong những năm 1600.

Triều đại nhà Thanh sáp nhập Đài Loan vào tỉnh Phúc Kiến vào năm 1684 nhưng phải đến năm 1885, Đài Loan mới được tuyên bố là một tỉnh riêng biệt của Trung Quốc.

Sau thất bại trong cuộc chiến tranh với Nhật Bản, nhà Thanh buộc phải nhượng Đài Loan cho Tokyo vào năm 1895, biến hòn đảo này thành thuộc địa của Nhật trong suốt nửa thế kỷ. Đến năm 1945, sau khi Thế chiến II kết thúc, hòn đảo này được trao lại cho chính phủ Trung Hoa Dân Quốc. 

Vào năm 1949, sau khi bị đánh bại bởi lực lượng cộng sản do Mao Trạch Đông lãnh đạo, chính phủ Trung Hoa Dân Quốc đã rút chạy sang và chuyển thủ đô đến Đài Loan, và Trung Hoa Dân Quốc vẫn là danh xưng chính thức của hòn đảo này. Trong khi đó, Mao Trạch Đông thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tại Trung Quốc đại lục, và tuyên bố rằng đây là chính phủ hợp pháp duy nhất của toàn bộ Trung Quốc, bao gồm cả Đài Loan, với tư cách là nhà nước kế nhiệm Trung Hoa Dân Quốc.

Vị thế địa chính trị của Đài Loan?

Trong nhiều thập kỷ, Trung Hoa Dân Quốc tại Đài Bắc cũng tuyên bố mình là chính phủ hợp pháp của Trung Quốc. Tuy nhiên, vào năm 1971, chính quyền Đài Bắc đã bị trục xuất khỏi Liên Hiệp Quốc để nhường ghế cho chính quyền Bắc Kinh. Hiện nay, chỉ có 12 quốc gia thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức với Đài Bắc, chủ yếu là những nước nhỏ và kém phát triển như Belize và Tuvalu.

Dẫu vậy, hầu hết các cường quốc phương Tây và các đồng minh của Hoa Kỳ vẫn duy trì quan hệ không chính thức nhưng mật thiết với Đài Loan, bằng cách công nhận hộ chiếu Trung Hoa Dân Quốc và thiết lập cơ quan đại diện tương đương với đại sứ quán (de facto embassies) tại thủ đô của nhau. Công dân Đài Loan có thể tự do đi lại đến hầu hết các quốc gia bằng hộ chiếu của mình.

Hoa Kỳ dù đã cắt đứt quan hệ chính thức với Đài Bắc vào năm 1979 nhưng theo luật pháp vẫn có trách nhiệm cung cấp cho hòn đảo này các phương tiện để tự vệ. Chính sách “Một Trung Quốc” của Washington không công nhận chủ quyền của Đài Loan, nhưng cũng không tuyên bố rõ ràng rằng Đài Loan thuộc về Trung Quốc.

Trung Quốc khẳng định sẽ không loại trừ khả năng sử dụng vũ lực để đưa Đài Loan về dưới sự kiểm soát của mình. Bắc Kinh từng đề xuất mô hình “một quốc gia, hai chế độ” tương tự như Hồng Kông, theo đó hứa hẹn sẽ dành cho Đài Loan một mức độ tự trị cao. Thế nhưng, không một chính đảng lớn nào tại Đài Loan ủng hộ phương án này.

Các cuộc thăm dò dư luận tại Đài Loan cho thấy phần lớn người dân Đài Loan vẫn mong muốn duy trì nguyên trạng bang giao với Trung Quốc.

Trung Quốc cũng từng viện dẫn Nghị quyết 2758 của Liên Hiệp Quốc, được thông qua năm 1971, theo đó công nhận Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa là chính phủ hợp pháp duy nhất của Trung Quốc có nghĩa là về mặt pháp lý, theo Bắc Kinh lập luận, thế giới đã công nhận Đài Loan thuộc về Trung Quốc.

Tuy nhiên, chính quyền Đài Bắc bác bỏ lập luận này của Bắc Kinh, cho rằng tuyên bố đó là vô nghĩa vì Nghị quyết 2758 của Liên Hiệp Quốc không đề cập đến Đài Loan hay tình trạng của hòn đảo này.

Liệu Đài Loan đã là một quốc gia độc lập?

Đài Loan có hệ thống chính trị độc lập, người dân bầu chọn lãnh đạo của riêng mình, chính phủ kiểm soát một vùng lãnh thổ được xác định với quân đội, hộ chiếu và tiền tệ riêng. Trên thực tế, Đài Loan đã được hưởng nền độc lập trên thực tế (de facto) ngay cả khi điều đó không được hầu hết các quốc gia chính thức công nhận.

• Độc lập trên thực tế (de facto independence) là thuật ngữ dùng để chỉ tình trạng một chính phủ tự vận hành như một quốc gia độc lập, với đầy đủ hệ thống chính trị, quân sự, kinh tế, và hành chính, nhưng chưa được cộng đồng quốc tế chính thức công nhận.
• Độc lập trên danh nghĩa (de jure independence) là thuật ngữ dùng để chỉ tình trạng một quốc gia, vùng lãnh thổ hoặc thực thể được công nhận là độc lập về mặt pháp lý theo luật pháp quốc tế hoặc các văn bản pháp lý chính thức, bất kể thực tế quyền tự chủ của họ có được thực thi đầy đủ hay không.

Chính phủ Đài Bắc khẳng định Trung Hoa Dân Quốc là một quốc gia có chủ quyền, và Bắc Kinh không có quyền lên tiếng hoặc đại diện cho Đài Loan, vì Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa chưa bao giờ cai trị hòn đảo này và không có quyền quyết định việc người dân Đài Loan chọn lãnh đạo như thế nào.

Liệu Đài Bắc có thể tuyên bố thành lập “Cộng Hòa Đài Loan” hay không?

Việc tuyên bố đổi danh xưng thành “Cộng hòa Đài Loan” là vô cùng khó khăn và đòi hỏi phải có sự chấp thuận của quốc hội thông qua quy trình sửa đổi hiến pháp và sau đó là một cuộc trưng cầu dân ý, thay vì chỉ cần một tuyên bố đơn giản của Tổng thống Đài Loan Lại Thanh Đức.

Động thái này đòi hỏi phải có ít nhất 75% số phiếu của các nhà lập pháp đồng thuận thông qua sửa đổi đó, tuy nhiên Đảng Dân chủ Tiến bộ (DPP) cầm quyền và đảng đối lập chính là Quốc Dân Đảng (KMT) hiện có số ghế bằng nhau tại Quốc hội.

Đảng DPP, đã nắm quyền từ năm 2016, đến nay vẫn chưa có bất kỳ động thái nào nhằm thay đổi hiến pháp. Trong khi đó, đảng KMT kiên quyết phản đối bất kỳ nỗ lực nào nhằm thay đổi danh xưng Trung Hoa Dân Quốc.

Tổng thống Đài Loan nói gì về độc lập?

Trung Quốc coi ông Lại Thanh Đức (Lai Ching-te) là một “phần tử ly khai“. Trước khi đắc cử tổng thống Đài Loan, ông Lại từng tuyên bố rằng mình là một “người thực tiễn làm việc vì nền độc lập của Đài Loan“. Tuy nhiên, ông Lại vẫn khẳng định ông chỉ muốn nói rằng Đài Loan đã là một quốc gia độc lập.

Kể từ khi nhậm chức vào năm 2024, ông Lại nhiều lần tuyên bố rằng Trung Hoa Dân Quốc và Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa “không lệ thuộc vào nhau”, điều này khiến Bắc Kinh nhận định ông Lại tin rằng hai nước là những quốc gia riêng biệt và cáo buộc ông Lại đang thúc đẩy tư tưởng ly khai.

• Tổng thống Lại Thanh Đức gọi ĐCSTQ là “thế lực thù địch nước ngoài”

Trung Quốc có cơ sở pháp lý để ngăn cản Đài Loan tuyên bố độc lập hay không?

Vào năm 2005, Quốc hội Trung Quốc đã thông qua Luật Chống Ly Khai, tạo cơ sở pháp lý để sử dụng vũ lực chống lại Đài Loan nếu hòn đảo tuyên bố độc lập hoặc nếu “mọi khả năng thống nhất Đài Loan hòa bình đều cạn kiệt”. Tuy nhiên, đạo luật này khá mơ hồ và không đưa ra chi tiết cụ thể về những hành động mà Trung Quốc sẽ thực hiện trong từng trường hợp.

Thiên Vân, theo Reuters