“Bù chéo” giá điện: Vì sao bất cập?

Đây không phải là vấn đề mới được đặt ra. Năm 2011, giải trình về số lỗ của ngành điện năm 2010, ông Vương Đình Huệ, Bộ trưởng Bộ Tài chính lần đầu công bố ngành điện phải bù chéo cho ngành xi măng, ngành thép là 2.547 tỷ đồng.

Thông tin trên được đại biểu Quốc hội Hoàng Thị Tố Nga (Nam Định) nhắc lại trong phiên thảo luận về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật điện lực hồi năm 2012, nhấn mạnh “Trong đó [ngành thép], liên doanh có vốn đầu tư nước ngoài cho sản xuất thép là 506 tỷ đồng, như vậy ngành điện lại phải bù chéo cho cả nước ngoài…”, cho thấy chính sách giá điện không chỉ gây bất cập về giá giữa các nhóm tiêu dùng mà còn tạo lỗ hổng thất thoát nguồn tiền của quốc gia.

Qua các lần điều chỉnh giá điện, hiện trong biểu giá hiện hành, giá điện sản xuất vẫn thấp hơn giá điện sinh hoạt. Ví dụ, giờ bình thường, giá điện cho các ngành sản xuất (cấp điện áp từ 110kV trở lên) là 1.536 đồng/kWh, trong khi giá điện sinh hoạt bậc rẻ nhất đã là 1.678 đồng/kWh.

Theo giá quy sang USD, TS Cấn Văn Lực – Chuyên gia kinh tế trưởng Ngân hàng TMCP Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV) hồi tháng 3/2019 cho hay giá điện sản xuất chỉ khoảng 6,8 cent/kWh trong khi giá điện sinh hoạt khoảng 8,7 cent/kWh và các ngành khác là 10 cent/kWh. (3)

Mặc dù tại các nước phát triển, giá điện sản xuất rẻ hơn giá điện sinh hoạt hộ gia đình. Theo Bộ Năng lượng Hoa Kỳ, năm 2018, giá điện cho hộ gia đình là 12,89 cent/kWh, cho thương mại là 10,66 cent/kWh, cao hơn giá điện bình quân trong năm là 10,58 cent/kWh. Giá điện cho sản xuất công nghiệp là 6,93 cent/kWh và cho vận tải là 9,77 cent/kWh thấp hơn hẳn so với giá điện bình quân.

Điều này được lý giải do chi phí truyền tải điện đến hộ gia đình cao hơn; còn các cơ sở sản xuất mua điện nhiều, không cần hạ điện áp… nên giá bán cho sản xuất gần với giá bán sỉ.

Mặc dù vậy, điều này gắn liền với hiệu quả sử dụng năng lượng. Trong một bản tin vào tháng 6/2020 (4), cơ quan này cho hay tổng mức tiêu thụ điện tại Mỹ đã tăng nhẹ kể từ đầu những năm 2000, nhưng mức tiêu thụ điện trên mỗi người giảm gần 7% từ năm 2000 đến 2017 do những cải tiến trong hiệu suất sử dụng điện năng và thay đổi của nền kinh tế dẫn đến việc cần tiêu thụ ít điện năng hơn để tạo ra mỗi đơn vị sản lượng kinh tế (được đo lường bởi tổng sản phẩm quốc nội, GDP).

Theo số liệu của Tổng cục Thống kê Việt Nam, năm 2018, khối sản xuất công nghiệp tiêu thụ 54% lượng điện năng của cả nước song chỉ đóng góp 34% trong tổng thu nhập GDP; điện cho kinh doanh chiếm 9% tạo ra 41% GDP và 2% sản lượng điện của nông-lâm-thủy sản làm ra 18% GDP (điện sinh hoạt chiếm 35%).

Ông Trần Viết Ngãi cho biết sản xuất xi măng đang có mức tiêu thụ 100kWh điện/tấn xi măng. Với một nhà máy quy mô trung bình 2 triệu tấn xi măng/năm và sử dụng khoảng 2 triệu tấn đá vôi, có nghĩa sẽ tiêu tốn 200.000 tấn than, tiêu thụ khoảng 170 triệu kWh điện, thải ra khoảng 2,2 triệu tấn CO2. Trong khi đó, do tình trạng đầu tư ồ ạt trong 10 năm qua, ngành xi măng Việt Nam đang có công suất thiết kế gần gấp đôi nhu cầu nội địa, làm tăng xuất khẩu đột biến.

“Trong số các ngành tiêu thụ điện năng rất lớn như thép, xi măng, hóa chất, chính giá bán điện thấp đã không tạo ra sức ép buộc các nhà sản xuất thay đổi công nghệ lạc hậu bằng công nghệ tiết kiệm điện, hiệu suất cao”, ông Ngãi nói. Theo ông Ngãi, cần xây dựng mức giá bán lẻ điện cho khối sản xuất xi măng bằng mức giá bán lẻ điện sinh hoạt, đẩy áp lực cạnh tranh để loại bỏ những doanh nghiệp yếu kém, thua lỗ, buộc những nhà máy sử dụng công nghệ cũ lạc hậu phải tiết giảm và tiết kiệm chi phí sản xuất, ứng dụng công nghệ tận dụng nhiệt thừa để phát điện. (5)

Trong đợt điều chỉnh giá điện tăng 8,36% từ ngày 20/3/2019, PGS.TS Nguyễn Minh Duệ cho hay nếu giá điện sản xuất tăng lên thì chi phí điện trong giá thành sản phẩm cũng tăng lên, kéo theo giá bán sản phẩm tăng lên để bù đắp phần tăng của chi phí điện. Tương tự đối với các hoạt động kinh doanh, dịch vụ. Tuy nhiên, khi giá điện sinh hoạt tăng, người tiêu dùng chỉ có hai cách, hoặc phải cố chi trả phần tăng thêm hoặc giảm tiêu thụ điện. “Nhưng thời tiết nắng nóng, làm sao người dân có thể không dùng quạt, điều hòa?”, theo ông Duệ. (3)

Tăng trưởng kinh tế bình quân đầu người có thể độc lập với tăng trưởng sử dụng điện bình quân đầu người ở những nước có nền kinh tế lớn, phát triển; với nhu cầu sử dụng điện dân dụng phần lớn được thỏa mãn; và một tỷ lệ tương đối nhỏ tăng trưởng kinh tế đến từ sản xuất công nghiệp. Sản xuất một dịch vụ có giá trị kinh tế lớn hơn không nhất thiết phải sử dụng nhiều điện hơn dịch vụ có giá trị thấp hơn. – Bộ Năng lượng Hoa Kỳ