Cuộc đấu Mỹ – Trung: “Vũ khí hóa” đất hiếm có thể phản tác dụng

Các chuyên gia nhận định việc Đảng cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) biến đất hiếm thành “vũ khí” để ứng phó với chiến tranh thương mại của ông Trump về lâu dài sẽ phản tác dụng. Điều này lại thúc đẩy phương Tây nhanh chóng thoát khỏi sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng từ Trung Quốc.

Bài phân tích của The Economist ngày 13/8 chỉ ra rằng vào tháng Tư năm nay, Trung Quốc – nước cung cấp 90% lượng đất hiếm tinh luyện toàn cầu – đã cắt xuất khẩu đất hiếm, gây ra hoảng loạn toàn cầu, ảnh hưởng trực tiếp đến việc sản xuất thiết bị có động cơ điện, từ máy hút bụi đến ô tô.

Ford đã phải tạm ngừng một dây chuyền sản xuất ở Chicago; các nhà sản xuất ô tô ở Ấn Độ và Nhật Bản cũng buộc phải cắt giảm sản lượng.

Một giám đốc điều hành thẳng thắn nói rằng ngành ô tô đã bước vào “chế độ hoảng loạn”. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen chỉ trích gay gắt “vị thế thống trị” và hành vi “tống tiền” của ĐCSTQ.

Trong ngắn hạn, chiến lược này dường như phát huy tác dụng. Tháng Bảy, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã đến Bắc Kinh tìm cách nới lỏng hạn chế.

Sau khi nguồn cung phục hồi, Mỹ dỡ bỏ một phần hạn chế xuất khẩu chip Nvidia sang Trung Quốc và hoãn tăng thuế hàng nhập từ Trung Quốc. Ngày 11/8, Mỹ và Trung Quốc tiếp tục gia hạn “đình chiến thương mại”.

Tuy nhiên, The Economist cho rằng việc vũ khí hóa đất hiếm giống như “boomerang” – cuối cùng sẽ gây tác dụng ngược cho chính Bắc Kinh. Trung Quốc không thống trị đất hiếm nhờ kiểm soát trữ lượng hay công nghệ độc quyền, mà vì các nước khác trước đây không muốn làm công việc khai thác – tinh luyện vốn kém hiệu quả và gây ô nhiễm cao.

Trữ lượng đất hiếm toàn cầu rất dồi dào, Trung Quốc chỉ nắm chưa tới một nửa. Quy trình tinh luyện phức tạp và ô nhiễm nặng nhưng không khó như sản xuất chip tiên tiến. Trước những năm 1980, Mỹ mới là nhà cung cấp đất hiếm lớn nhất thế giới.

Hiện Lầu Năm Góc đã đầu tư và mua cổ phần tại công ty khai khoáng MP Materials ở California; Apple cũng đã ký hợp đồng cung ứng đất hiếm với công ty này. Dự kiến đến năm 2030 sẽ có 22 dự án khai thác mới đi vào hoạt động.

Song song, các công ty khởi nghiệp phương Tây đang tích cực nghiên cứu tái chế đất hiếm và chế tạo nam châm không dùng đất hiếm. BMW và Renault đã tung ra xe điện không sử dụng đất hiếm.

The Economist kết luận: Lịch sử cho thấy tinh thần doanh nghiệp và đổi mới sáng tạo sẽ đánh bại mọi nỗ lực kiểm soát lưu thông hàng hóa. Càng dùng đất hiếm làm vũ khí, ĐCSTQ càng tự suy yếu ảnh hưởng trong tương lai.

Tác dụng hai lưỡi của kiểm soát xuất khẩu

Kho vũ khí kinh tế của Trung Quốc hiện trở nên phức tạp hơn. Năm 2010, khi xảy ra căng thẳng chính trị với Nhật Bản, ĐCSTQ từng tạm ngừng xuất khẩu đất hiếm; năm 2020 thì nâng thuế với rượu vang và thịt bò Úc.

Ông Tập đã xây dựng hệ thống giấy phép xuất khẩu bao trùm hơn 700 mặt hàng (bao gồm thiết bị sản xuất và khoáng sản chiến lược), cho phép quan chức theo dõi người dùng cuối và thu hồi giấy phép nếu cần. Dù gần đây xuất khẩu đất hiếm đã khôi phục, nhưng việc bán cho các nhà sản xuất vũ khí phương Tây vẫn bị cắt.

Mục tiêu của ông Tập gồm:

1. Thúc đẩy nội địa hóa chuỗi cung ứng để tránh phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu chiến lược từ bên ngoài.
2. Biến quyền kiểm soát chuỗi cung ứng thành ảnh hưởng quốc tế.

Ngay từ tháng 4/2020, ông Tập đã nói rằng sự phụ thuộc vào Trung Quốc có thể đóng vai trò “răn đe” đối với các quốc gia “cắt đứt nguồn cung một cách giả tạo”.

Tuy nhiên, kiểm soát xuất khẩu có thể phản tác dụng vì các doanh nghiệp sẽ tìm kiếm nguồn thay thế. Lợi thế của Trung Quốc về đất hiếm không đến từ việc độc quyền trữ lượng (chỉ nắm chưa tới một nửa), mà từ quy mô, hiệu quả và chi phí thấp. Càng dùng đất hiếm làm vũ khí, ĐCSTQ càng thúc đẩy các nước khác đa dạng hóa nguồn cung nhanh hơn.

Sau năm 2010, Nhật Bản đã đầu tư vào mỏ đất hiếm, lập kho dự trữ và giảm phụ thuộc vào Trung Quốc từ 90% xuống còn 60%. Mỹ, với sự hậu thuẫn của Lầu Năm Góc, đã mua cổ phần trong công ty MP Materials (bang California) và thúc đẩy hợp tác với Apple; dự kiến trước năm 2030 sẽ có 22 dự án khai thác mới đi vào hoạt động.

Theo lý thuyết “địa kinh tế”, chỉ cần thị phần của Trung Quốc giảm từ 90% xuống 80% thì ảnh hưởng cũng sụt giảm mạnh, vì nguồn thay thế sẽ tăng gấp đôi.

Phản công của Mỹ và tái cấu trúc chuỗi cung ứng

Theo Bloomberg, trong cuộc họp quý II, Giám đốc điều hành MP Materials, ông Jim Litinsky, cho biết các thỏa thuận với Lầu Năm Góc, Apple và General Motors đánh dấu “chương mới” của công ty và ngành đất hiếm Mỹ.

Điều này sẽ giúp công ty trở thành nhà cung cấp nam châm đất hiếm tích hợp quy mô lớn, đồng thời bổ sung công suất cho nhà máy mới tại bang Texas.

Những thỏa thuận này không chỉ đảm bảo vốn và khách hàng lớn, mà còn tạo hình mẫu cho chuỗi cung ứng đất hiếm của Mỹ. Hợp tác với Apple sẽ thúc đẩy ngành tái chế nam châm; còn thỏa thuận với Bộ Quốc phòng có thể cung cấp cơ chế đảm bảo giá và lợi nhuận, cũng như quyền ưu tiên thu hồi sản lượng khi cần thiết.

Dù hình thức hỗ trợ này có thể bóp méo thị trường, nhưng Mỹ gần như không có lựa chọn khác khi đối mặt với việc Trung Quốc nắm 90% nguồn cung nam châm đất hiếm.

Bộ Quốc phòng Mỹ cũng hành động trong lĩnh vực tungsten (kim loại siêu cứng dùng trong đạn xuyên giáp và động cơ phản lực).

Tháng Bảy vừa qua, họ đã cấp 6,2 triệu USD cho dự án mỏ tungsten ở bang Nevada của Guardian Metal Resources (Anh nắm cổ phần), với kế hoạch đi vào sản xuất năm 2028 và đạt sản lượng đủ thay thế toàn bộ lượng nhập khẩu từ Trung Quốc hiện tại.

MP Materials dự kiến nâng sản lượng nam châm công nghiệp từ 1.000 tấn/năm lên 10.000 tấn/năm, đồng thời mở rộng khai thác ở California để đáp ứng nhu cầu.

Ông Litinsky khẳng định MP Materials có nền tảng, đối tác và tầm nhìn để nắm bắt cơ hội khổng lồ này. Khi các công nghệ như robot và xe tự lái ngày càng phổ biến, Mỹ cần tự chủ nguồn cung nguyên liệu chiến lược, kể cả khi phải có sự can thiệp trực tiếp từ chính phủ.