Đất hiếm là ngòi nổ: Mỹ tạm dừng bán 4 loại sản phẩm chủ chốt cho TQ

Trung Quốc và Mỹ vào đầu tháng này đã đạt được thỏa thuận “đình chiến” trong cuộc chiến thương mại, thời hạn kéo dài 90 ngày, nhưng Bắc Kinh vẫn duy trì kiểm soát chặt chẽ việc xuất khẩu đất hiếm, qua đó để lộ ý đồ của chính quyền Trung Quốc trong việc giữ lại con bài chiến lược cho các cuộc đàm phán. Chính quyền Trump đã tung ra hàng loạt biện pháp trừng phạt mạnh mẽ, bao gồm việc tạm ngừng bán 4 loại sản phẩm chủ chốt cho Trung Quốc.

• Ông Trump chỉ trích ĐCSTQ hoàn toàn vi phạm thỏa thuận, đàm phán Mỹ-Trung rơi vào đình trệ

CNN dẫn lời 3 quan chức Chính phủ Mỹ cho biết, chính quyền Trump trong những ngày gần đây đã thực hiện hàng loạt biện pháp trừng phạt đối với Trung Quốc, vì phía Mỹ cho rằng Bắc Kinh không thực hiện những cam kết đã đưa ra trong cuộc đàm phán thương mại hồi đầu tháng.

Tuần này, Chính phủ Mỹ đã hành động bằng cách hủy một phần thị thực của du học sinh Trung Quốc và tạm ngừng bán một số công nghệ then chốt cho các doanh nghiệp Trung Quốc.

• Chuyên gia kêu gọi du học sinh Trung Quốc nhanh chóng cắt đứt liên hệ với ĐCSTQ

Quyết định của Washington nhằm hạn chế việc bán công nghệ trọng yếu cho Trung Quốc và hạn chế số lượng sinh viên Trung Quốc đến Mỹ, đã cho thấy cuộc chiến thương mại giữ vai trò cốt lõi trong chính sách đối ngoại tổng thể của chính quyền Trump. Một quan chức cấp cao mô tả mối liên hệ nội tại này là một “chiến lược tổng thể của chính phủ”.

Theo báo cáo, sau cuộc gặp Mỹ – Trung tại Geneva, Thụy Sĩ vào đầu tháng Năm, các quan chức Mỹ từng kỳ vọng Bắc Kinh sẽ nới lỏng hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Tuy nhiên, họ tỏ ra không hài lòng khi Trung Quốc không thực hiện những cam kết vốn nhằm giảm căng thẳng thương mại giữa hai nước. Hai bên hiện đang nỗ lực để đạt được một thỏa thuận toàn diện trước giữa tháng Tám.

Các quan chức cho biết, khi cuộc đàm phán Mỹ – Trung đến gần, mối lo ngại trong Chính phủ Mỹ về việc Trung Quốc cắt nguồn cung đất hiếm ngày càng tăng, thúc đẩy các cơ quan liên quan âm thầm hành động nhằm tìm kiếm các phương án thay thế.

Chiến dịch này bao gồm nhiều cơ quan chính phủ và các quan chức Nhà Trắng, và vẫn tiếp tục sau khi các cuộc đàm phán thương mại kết thúc, trở thành một trọng điểm công việc hiện tại. Một số quan chức từng cho rằng áp lực sẽ giảm sau khi đạt được thỏa thuận trong tuyên bố chung, nhưng khi điều đó không xảy ra, phía Mỹ bắt đầu suy nghĩ cách khiến Trung Quốc phải trả giá.

Ngày 12/5 tại Geneva, Mỹ và Trung Quốc đã đạt được đồng thuận: hai bên sẽ lần lượt giảm thuế quan 115%, Mỹ hạ xuống còn 30%, Trung Quốc còn 10%, kéo dài 90 ngày, trong thời gian này sẽ tiếp tục đàm phán.

• Ông Trump: Trung Quốc sẽ sụp đổ nếu không đạt được thỏa thuận giảm thuế

Sau hội nghị Geneva, Trung Quốc tuy cho phép một số khoáng sản đất hiếm và nam châm tái xuất khẩu sang Mỹ, nhưng số lượng rất hạn chế, cho thấy Trung Quốc dường như vẫn duy trì kiểm soát chặt chẽ việc xuất khẩu đất hiếm, khiến Mỹ không hài lòng.

Bà Gracelin Baskaran, Giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản Chiến lược tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), cho biết hệ thống cấp phép xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là “thiết kế động”, sẽ tồn tại lâu dài, cho phép Bắc Kinh giữ lại ảnh hưởng trong các cuộc đàm phán tương lai với Mỹ. Bà nói, một khi phía Mỹ vi phạm thỏa thuận thuế quan, Bắc Kinh có thể ngay lập tức thu hồi giấy phép xuất khẩu.

Một nguồn tin thân cận với Nhà Trắng nói: “Rõ ràng tình hình đang leo thang. Nhưng nếu bạn để ý cách ông Trump hành động khi nghĩ rằng sắp đạt được thỏa thuận mà chưa thành công, ông ấy sẽ gia tăng áp lực bằng lời nói và hành động. Họ cho rằng điều này sẽ thúc đẩy việc ký kết thỏa thuận nhanh hơn.”

Mỹ tạm ngừng bán 4 loại sản phẩm cho Trung Quốc

Chính quyền Tổng thống Trump đã ra lệnh tạm ngừng bán cho Trung Quốc phần mềm thiết kế chip, động cơ máy bay, một số hóa chất và sản phẩm cơ khí – nhằm phản ứng lại việc Trung Quốc gần đây hạn chế xuất khẩu khoáng sản quan trọng sang Mỹ. Những biện pháp hạn chế mới này sẽ đẩy hai nền kinh tế lớn nhất thế giới tiến xa hơn vào “cuộc chiến chuỗi cung ứng”, khi cả hai bên cố gắng thể hiện sức mạnh trong cuộc chiến thương mại ngày càng leo thang để giành ưu thế trên bàn đàm phán.

Theo Financial Times, các công ty sản xuất phần mềm thiết kế điện tử (EDA) như Cadence, Synopsys và Siemens EDA đã nhận được thư từ Bộ Thương mại Mỹ yêu cầu ngừng bán phần mềm EDA cho Trung Quốc. Phần mềm EDA là công cụ giúp tự động hóa thiết kế chip.

Trung Quốc đã đẩy mạnh phát triển chip tiên tiến, đặc biệt sau khi Mỹ và các đồng minh hạn chế xuất khẩu chip và thiết bị sản xuất tiên tiến cho Trung Quốc nhằm kìm hãm sự phát triển AI của nước này. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn phụ thuộc vào phần mềm và máy móc nước ngoài để sản xuất chip hiện đại.

Bộ Thương mại Mỹ từ chối bình luận, nhưng nhấn mạnh rằng họ đang xem xét lại các mặt hàng xuất khẩu mang tính chiến lược với Trung Quốc, và trong quá trình này đã đình chỉ một số giấy phép xuất khẩu hiện có, hoặc thêm điều kiện mới. Một cựu quan chức Bộ Thương mại Mỹ nhận định: “Đây sẽ là đòn bóp nghẹt yết hầu của Trung Quốc.”

Bộ Thương mại Mỹ cũng đã đình chỉ một số giấy phép bán sản phẩm và công nghệ cho COMAC, công ty chế tạo máy bay quốc doanh Trung Quốc. COMAC phát triển máy bay C919, có kích thước tương đương Boeing 737 và Airbus A320, nhưng nhiều bộ phận quan trọng như động cơ và hệ thống điều khiển vẫn phụ thuộc vào các nhà cung cấp Mỹ và châu Âu.

“Chiêu trò” của phía Trung Quốc

CNN dẫn lời các chuyên gia và người trong ngành cho biết, hiện chưa có dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh có ý định gỡ bỏ hạn chế xuất khẩu đất hiếm, thậm chí còn đang tăng cường giám sát thực thi, để giữ lại con bài đàm phán trong tương lai.

Trong một cuộc phỏng vấn vào ngày 12/5, Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer đã nói rõ rằng ông mong đợi Trung Quốc sẽ dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với đất hiếm, nhưng không có dấu hiệu nào cho thấy Trung Quốc đã nới lỏng kiểm soát xuất khẩu. Quy định hiện hành yêu cầu “mỗi lô hàng, một giấy phép”, khiến doanh nghiệp bị trì hoãn, và gây lo ngại lan sang ngành ô tô và quốc phòng Mỹ.

CNN đưa tin, theo thỏa thuận thương mại tại Geneva, Trung Quốc cam kết dỡ bỏ các biện pháp “phi thuế quan” trả đũa từ ngày 2/4, nhưng chưa rõ 7 loại khoáng sản đất hiếm và sản phẩm liên quan bị hạn chế xuất khẩu từ ngày 4/4 có nằm trong phạm vi cam kết hay không. Những vật liệu đất hiếm nặng này được dùng rộng rãi trong iPhone, xe điện, chiến đấu cơ F-35 và hệ thống tên lửa, nguồn cung toàn cầu gần như do Trung Quốc chủ đạo.

Ông Jon Hykawy, Chủ tịch công ty tư vấn công nghiệp Stormcrow Capital (Toronto), cho rằng tuyên bố của ông Greer giống như “điều mong muốn” hơn là kết quả thực tế.

Ông Thomas Kruemmer, CEO của một công ty chuỗi cung ứng tại Singapore, chỉ ra rằng kiểm soát đất hiếm của Trung Quốc vốn đã nhắm vào ngành quốc phòng Mỹ, nên khó có khả năng họ sẽ nhượng bộ.

Bà Baskaran cho biết, Trung Quốc chưa hề dỡ bỏ kiểm soát, mà chỉ nới lỏng hạn chế đối với 28 công ty Mỹ, chủ yếu trong lĩnh vực hàng không và quốc phòng; đồng thời xóa 17 công ty Mỹ khỏi danh sách đen đầu tư thương mại.

Bà nhấn mạnh, hiện chưa rõ Bắc Kinh có phê duyệt đơn xuất khẩu của các công ty quốc phòng Mỹ hay không.

Bà nhận định hệ thống cấp phép xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là “thiết kế động”, có tính linh hoạt cao, cho phép họ chọn đối tượng xuất khẩu theo thời điểm. Nếu Mỹ thay đổi lập trường, Trung Quốc có thể nhanh chóng từ chối cấp phép. Hệ thống này giúp Bắc Kinh quyết định quốc gia và doanh nghiệp nào sẽ nhận được đất hiếm.

Ông Thomas Kruemmer nói: “Hệ thống kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc rõ ràng nhằm vào ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ, tôi không thể tưởng tượng họ sẽ lùi bước.”

Ông bổ sung rằng các nhà thầu quốc phòng Mỹ chắc chắn sẽ phải đối mặt với quy trình xét duyệt phức tạp, thậm chí bị trì hoãn hoặc từ chối.

Chuyên gia tiết lộ mưu kế nội bộ của Trung Quốc

Ngày 12/5, khi Mỹ – Trung tuyên bố giảm thuế quan, Bắc Kinh đồng thời triệu tập nhiều tỉnh để bàn kế hoạch chống buôn lậu khoáng sản chiến lược, tăng cường giám sát sản xuất và chuỗi cung ứng. Tài khoản xã hội “Ngọc Uyên Đàm Thiên” liên kết với Đài Truyền hình Trung ương Trung Quốc (CCTV) cũng nhấn mạnh: “Kiểm soát xuất khẩu đất hiếm vẫn đang được tiếp tục.”

Dù gần đây Trung Quốc bắt đầu cấp một số giấy phép xuất khẩu nam châm đất hiếm, bao gồm cho Volkswagen và các công ty châu Âu, nhưng giới doanh nghiệp cho biết họ chưa thấy tín hiệu nới lỏng. Hiện tại hệ thống vẫn được thực thi nghiêm ngặt.

Theo quy định mới của Trung Quốc, đơn xin xuất khẩu phải nêu rõ người dùng cuối, thời gian xét duyệt có thể kéo dài đến 45 ngày làm việc. Ông Kruemmer cho rằng Trung Quốc có thể lợi dụng quá trình này để làm khó phía Mỹ, thậm chí yêu cầu Bộ Quốc phòng Mỹ phải ủy quyền, qua đó kéo dài hoặc từ chối cấp phép.

Hệ thống này cũng cho phép Bắc Kinh kiểm soát luồng cung ứng cuối cùng của Mỹ. Ông James Kennedy, Chủ tịch một công ty tư vấn đất hiếm ở Missouri, nhận định: “Bạn vẫn có thể lấy được vật liệu, nhưng phải khai báo chi tiết người dùng cuối cho Trung Quốc, điều này cho phép họ giám sát chuỗi khách hàng và điểm yếu tiềm tàng, đó là một chiêu bài địa chính trị đầy giảo hoạt.”

Bà Baskaran lưu ý, Trung Quốc ưu tiên cấp giấy phép cho Volkswagen là một tín hiệu địa chính trị rõ ràng.

“Đức đang ở trung tâm cơn bão địa chính trị. Mỹ không hài lòng với mối quan hệ thân thiện giữa Đức và Trung Quốc. Động thái của Trung Quốc rõ ràng là một tín hiệu thiện chí dành cho Đức,” bà nói. “Trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ – Trung ngày càng gay gắt, hệ thống cấp phép xuất khẩu có thể trở thành công cụ quyền lực lớn hơn của Bắc Kinh.”

Trong nhiều thập kỷ, Mỹ và các quốc gia khác đã phụ thuộc sâu sắc vào Trung Quốc về nguồn cung đất hiếm. Lần hạn chế xuất khẩu này không phải lần đầu Trung Quốc dùng đất hiếm để tạo áp lực.

Ngoài đất hiếm, chính quyền Trung Quốc cũng lần lượt áp đặt hạn chế xuất khẩu với các khoáng sản chiến lược khác như gali, gecmani, antimon và vật liệu siêu cứng.