Sự đối nghịch giữa văn hóa truyền thống và ý thức hiện đại

Con người sinh sống ở hoàn cảnh nào thì trong tư tưởng sẽ hình thành nên những tiêu chuẩn đo lường sự việc và phương thức ứng biến với cuộc sống như thế ấy. Nhìn lại sự đứt gãy về văn hóa xảy ra trong vài thế kỷ ngắn ngủi này, nguyên nhân chủ yếu đến từ sự đối nghịch vô cùng lớn giữa văn hóa truyền thống và ý thức hiện đại.

Văn hóa truyền thống là một hệ thống phương thức tư duy và hành vi nhận thức về Trời, đất và con người, cùng nhân luân và quy phạm hành vi. Rất nhiều tín ngưỡng như Do Thái giáo, Kitô giáo, Đạo giáo, v.v.. đều cho rằng những tiêu chuẩn đó là do Thần sáng lập và lưu cấp cho con người. Cuộc sống của cổ nhân thuận theo quy luật của Thiên đạo, mặt trời mọc thì làm việc, mặt trời lặn thì nghỉ ngơi. Lời nói, hành vi, cử chỉ của con người cũng vậy, đàn ông đa phần là bậc quân tử cương cường, đầy chính nghĩa, phụ nữ yểu điệu, dịu dàng, hiền thục.

Môi trường truyền thống bao phủ bởi những đình đài cung điện, thơ từ ca phú, cầm kỳ thi họa, phục sức trang nhã… Mọi vật dụng không thứ gì không âm thầm thuận theo quy tắc của trời đất, mang những phong vị tươi đẹp, độc đáo. Các ngành các nghề không hẹn mà gặp, đều yêu cầu con người phải tĩnh tâm, điều tức. Nguồn năng lượng được hấp thu, không chỉ phù hợp với đạo dưỡng sinh, mà còn trải thảm cho con người tìm hiểu về những điều thâm sâu hơn như cội nguồn sinh mệnh, đạo đức và nhân sinh, đạt tới những cảnh giới tinh thần cao thượng, trở thành văn hóa tu luyện của nhân loại.

Khoa học kỹ thuật hiện đại đã thay đổi phương thức sống của con người một cách chóng mặt và mang theo cả những ưu điểm, khuyết điểm không thể chối cãi. Chúng cung cấp cho con người sự tiện lợi và an nhàn hơn, nhưng đồng thời lại dần khiến con người đi ngược lại nền văn hóa truyền thống thâm sâu của mình. Từ phục sức cho tới ngôn hành của người hiện đại, từ môi trường xã hội cho tới những lĩnh vực về văn hóa, tinh thần, đều thể hiện vô cùng rõ nét. Cũng có nhiều người đã chỉ ra, rằng nền văn minh vật chất của nhân loại thì phát triển, nhưng nền văn minh tinh thần lại đang thụt lùi hơn bao giờ hết.

Chẳng hạn như âm nhạc. Âm nhạc cổ điển ở thời kỳ đỉnh cao của nó bắt nguồn từ việc ngợi ca Đấng Sáng Thế, chú trọng tới sự thăng hoa về tinh thần. Dẫu trải qua sự chắt lọc của thời gian lâu dài vẫn khiến lòng người xúc động, được coi như những tác phẩm kinh điển lưu truyền hậu thế. Con người hiện đại trong mấy thế kỷ qua đã không thể tiếp tục sáng tạo ra những điều tương tự.

Âm nhạc thịnh hành trong ý thức hiện đại chỉ coi trọng sự thỏa mãn về thái cực cảm xúc, kích thích giác quan của con người, hoặc chạy theo những điều kỳ lạ, khác biệt nhằm thu hút khán thính giả. Đây chính là biểu hiện của tâm thái truy cầu hưởng thụ vật chất trong cuộc sống hiện đại. Điều này chỉ khiến con người ngày càng cảm thấy bất an và trống rỗng hơn mà thôi.

Âm nhạc không phải là trường hợp cá biệt xảy ra sự đứt gãy. Đa phần những người làm nghệ thuật hiện đại đều biết rằng cơ điểm của nghệ thuật hiện đại đã rời xa nghệ thuật truyền thống. Nếu như cơ điểm của nghệ thuật truyền thống nằm ở cái đẹp, mà nói đúng hơn là làm sao cho tác phẩm càng ngày càng đẹp, đạt đến mức tận thiện tận mỹ; thì cơ điểm của nghệ thuật hiện đại không nằm ở cái đẹp, mà nằm ở thể hiện một cách không giới hạn (phóng túng) những thứ đến từ tiềm thức của bản thân.

Phóng túng những gì có trong ý thức bản thân là lỗ hổng lớn nhất của tư duy hiện đại. Ý thức của bạn tới từ đâu? Chẳng phải là tới từ bạn? Không hẳn. Xưa nay giới phân tâm học đều không thể lý giải một cách tường tận nguồn gốc tư duy của con người. Ý thức của con người không chỉ có một nguồn gốc, không chỉ đến từ chính bản thân con người. Bạn có thể dễ dàng phát hiện ra rằng rất nhiều khi ý thức không phải xuất phát từ ý nguyện của bản thân, vậy mới có chuyện một người phải giằng co với ý thức của chính mình.

Tâm lý học cho rằng hoàn cảnh bên ngoài từ bé đến lớn có ảnh hưởng mạnh mẽ tới ý thức. Kỳ thực trong suốt cuộc đời, con người lớn lên và hình thành rất nhiều quan niệm. Những quan niệm và thói quen tư duy này khi lớn mạnh rồi thì không hoàn toàn chịu sự chi phối của con người, thậm chí quay lại lèo lái con người. Phật gia gọi đó là các “tâm”, như sắc tâm, dục tâm, tham tâm, v.v.., đều coi chúng như những điều cần trừ bỏ. Tôn giáo xưa nay cũng luôn cho rằng con người có thể đắc được khải thị của thần linh, cũng có thể bị ma quỷ dẫn dắt. Hoàn cảnh có tác động mạnh mẽ tới ý thức, khiến tôn giáo phải thành lập chùa chiền, đạo quán, nhà thờ để cách ly người tu hành khỏi ngoại cảnh.

Bởi vì trong ý thức hiện đại, con người không biết kính sợ Trời đất, cũng không kính sợ Thần minh, nên không còn sự ước thúc về quy phạm đạo đức nhân luân, ngôn từ thô tục vô lễ, quan hệ nam nữ hỗn loạn. Cộng thêm sự phổ cập của những thiết bị điện tử và mạng internet, ý thức hiện đại có sự ảnh hưởng rộng lớn đến mức đáng sợ. Những câu chuyện cười dung tục, những bức ảnh, video kỳ quái… đều khiến con người từng phút từng giây bị ngập trong tư duy hiện đại. Cuộc sống tưởng như khiến con người có nhiều hoạt động giải trí và sự lựa chọn phong phú, đầy màu sắc. Nhưng thực tế những hành vi giải trí đó đã khiến con người đánh mất bản ngã chân chính, tiêu hao thời gian và tinh lực.

Không chỉ là giải trí, ý thức hiện đại này còn thẩm thấu vào mọi lĩnh vực trong xã hội như chính trị, pháp luật, giáo dục, kinh tế… Ví như văn hóa truyền thống nhìn nhận kinh tế là để kinh bang tế thế, cứu đời giúp người, coi trọng giao dịch công bằng trong toàn xã hội, không gây tổn hại tới lợi ích của người khác. Kinh tế ngày nay về tổng quan lại hướng dẫn cách thành công, chủ yếu chỉ lưu tâm tới lợi nhuận, lợi ích lớn nhỏ.

Khoa học hiện đại thì phát triển mà không còn chịu sự ước thúc của đạo đức, đã phóng đại dục vọng vô cùng của nhân loại, như kỹ thuật nhân bản vô tính, phẫu thuật thay đầu người, biến đổi gen người… Đây đều là biểu hiện của việc phá hoại quy luật tự nhiên, vi phạm đạo lý con người, càng phát triển lại càng đưa nhân loại sớm tới vực thẳm diệt vong.

Cuộc sống của người hiện đại đã mất đi niềm vui mà tự nhiên ban tặng và những suy ngẫm về bản nguyên sinh mệnh, mất đi con đường giúp đạo đức, tầng thứ sinh mệnh thăng hoa. Con người ngày càng rời xa chính đạo mà chẳng hề hay biết. Nhiều người thật sự không thể hiểu được tâm cảnh của cổ nhân, lại càng chẳng thể thông hiểu lịch sử một cách chân chính. Không chỉ vậy, các tín ngưỡng vốn có thể giúp con người thăng hoa cũng đã bị con người đưa vào những tranh đua danh lợi chốn bụi trần.

Vậy phải chăng chúng ta không còn đường thoát? Không hẳn vậy, nhân loại vẫn còn hy vọng, bởi con người vẫn còn có Phật tính. Dù nhân loại mê đắm trong cuộc sống vật chất và ý thức hiện đại, thì bản năng của con người vẫn truy tìm cái Thiện. Giá trị phổ quát mà nhân loại trong vô thức mong chờ cũng chính là cái Thiện ấy. Chỉ khi quay trở về với những giá trị truyền thống chân chính, con người mới có thể tìm lại bản thân, dẫn dắt khoa học đi đúng hướng và được trải nghiệm thế nào là niềm hạnh phúc chân chính.

Theo Vision Times tiếng Trung
Thiên Cầm biên tập

Xem thêm:

• Cảnh giới của cái đẹp trong lý niệm truyền thống

Mời xem video: