Chuyên gia: Nuôi dưỡng sự tập trung của trẻ em là nền tảng của giáo dục

Hiện nay, sự chú ý của trẻ em Mỹ đang bị tấn công toàn diện, cần được coi là mối đe dọa quốc gia và phải được thực hiện nghiêm túc, nếu không hậu quả sẽ rất thảm khốc.

Những “cuộc tấn công” này đến từ mọi phía: các yếu tố kích thích dopamine xuất hiện khắp nơi, ứng dụng điện thoại thông minh bắt mắt, dịch vụ phát trực tuyến có thể truy cập mọi lúc mọi nơi, trò chơi nhập vai gây nghiện, video ngắn TikTok cuốn hút không rời mắt, cùng với dòng tin tiêu cực bất tận – tất cả đang bủa vây con người.

Mọi người đều đang bàn luận về sự sụt giảm điểm số trong các kỳ thi và việc liệu Hoa Kỳ có thể theo kịp các quốc gia khác trên thế giới về thành tích học tập hay không, đặc biệt là so với các nước châu Á có nền giáo dục cơ bản phát triển mạnh. Nhưng nếu trẻ em không thể tập trung để đọc sách, thì mọi cải cách giáo dục đều trở nên vô nghĩa.

Muốn đạt được bất cứ thành tựu nào có giá trị lâu dài trong cuộc sống, con người phải biết tập trung vào công việc của mình. Muốn hiểu được những điều phức tạp, phải có khả năng tập trung vào lập luận logic. Muốn suy ngẫm sâu sắc và chủ động về con đường đời của bản thân, rèn luyện khả năng tập trung là một trong những kỹ năng nền tảng không thể thiếu.

Để xây dựng một quốc gia vĩ đại, người dân của chúng ta ít nhất phải có khả năng duy trì sự chú ý lâu hơn thời lượng của một mẫu quảng cáo thông thường.

Hệ thống công dân của chúng ta phụ thuộc vào điều đó; con trẻ khi trưởng thành cần có năng lực tư duy độc lập để trở thành những người lãnh đạo sáng suốt của đất nước. Trong khi đó, nền kinh tế không ngừng biến đổi cũng cần những công dân có chất lượng cao: trong một thế giới mà trí tuệ nhân tạo ngày càng thay thế các công việc tầm thường, khả năng tập trung sâu có lẽ sẽ trở thành nền tảng thiết yếu giúp con người tồn tại và phát triển.

Vì vậy, sự tập trung là vô cùng quan trọng. Nhưng làm thế nào để chúng ta rèn luyện khả năng tập trung cho học sinh?

Thoạt nhìn, vấn đề này dường như có thể được xếp vào cuộc tranh luận xã hội rộng lớn hơn về việc trẻ em sử dụng thiết bị điện tử và màn hình.

Những phụ huynh ủng hộ cho con sử dụng màn hình điện tử (cũng như một số nhà bình luận) cho rằng: trẻ em cần tiếp xúc với công nghệ để bắt kịp thời đại; nếu không phải là thế hệ sinh ra trong môi trường số (digital natives), chúng sẽ bị tụt hậu so với bạn bè. Hơn nữa, tất cả bạn bè của chúng đều có thiết bị điện tử, nên nếu ngăn cấm sử dụng, chẳng khác nào phá vỡ đời sống xã hội của trẻ.

Ngược lại, những phụ huynh phản đối việc cho trẻ tiếp xúc với màn hình (và một số nhà bình luận khác) lập luận rằng: màn hình gây hại cho sức khỏe tinh thần của trẻ, khiến chúng dễ tiếp cận với nội dung không phù hợp và nguy hiểm (nội dung người lớn, bóc lột, dụ dỗ, và những hình thức khoái lạc không lành mạnh khác). Theo họ, trẻ em nên có một tuổi thơ tự nhiên, không bị công nghệ chi phối.

Cả hai quan điểm đều có lý, và đều là những lý do chính đáng để cha mẹ cân nhắc kỹ lưỡng khi quyết định cho con tiếp xúc với thiết bị điện tử. Tuy nhiên, vấn đề về khả năng tập trung không chỉ nằm ở màn hình, thậm chí cũng không chỉ giới hạn trong mọi loại màn hình.

Thực tế, màn hình điện tử có ảnh hưởng rõ rệt đến sức khỏe của trẻ em:

• Nghiên cứu cho thấy, trẻ 18 tháng tuổi nếu tiếp xúc với màn hình quá lâu sẽ có khả năng tập trung kém hơn khi được 22 tháng tuổi.

• Ở trẻ từ 6 đến 10 tuổi, nếu dành hơn hai giờ mỗi ngày trước màn hình, trẻ dễ mắc các vấn đề về khả năng chú ý.

• Việc tăng thời gian sử dụng thiết bị, đặc biệt khi xem nội dung nhanh, dồn dập như trò chơi hành động hoặc video ngắn trên mạng xã hội, có liên hệ chặt chẽ với việc giảm khả năng tập trung và các triệu chứng tăng động (hyperactivity).

Tất cả những điều này thực ra không có gì đáng ngạc nhiên. Dán mắt vào màn hình suốt cả ngày làm giảm khả năng chú ý của chúng ta — điều đó là tự nhiên.

Hầu hết chúng ta đều từng trải qua cảm giác ấy: vừa hứng thú vừa khó chịu, như thể việc cuộn xem vô tận đang dần ăn mòn tế bào não, cuốn chúng vào dòng chảy của thuật toán, giống như mưa cuốn lớp đất màu của vùng Trung Tây trôi về sông Mississippi — mọi thứ diễn ra tự nhiên, êm đềm, không để lại dấu vết nào.

Nhưng trong cuộc sống của trẻ em ngày nay, gần như không có điều gì thực sự giúp các em rèn luyện khả năng tập trung, để chống lại sự hao mòn chú ý mà nội dung nhanh, dồn dập mang lại.

Ngay cả hình thức học tập trên lớp với mỗi tiết học kéo dài 45 phút, kèm theo tiếng chuông liên hồi, cũng đi ngược lại bản chất của sự tập trung thực sự: 45 phút chỉ đủ cho một dạng học hời hợt, nông cạn. Nó mang lại ảo giác về hiệu quả, nhưng không phải là sự tập trung thật sự.
Khoảng thời gian đó không đủ để rèn luyện năng lực làm việc sâu (deep work) — khái niệm mà nhà văn Mỹ Cal Newport nhấn mạnh trong tác phẩm nổi tiếng “Deep Work: Rules for Focused Success in a Distracted World” (tạm dịch: Làm việc sâu – Quy tắc để thành công trong thế giới đầy xao nhãng, 2016). Trong đó, ông phân tích sâu mối quan hệ giữa sự tập trung và năng suất thực sự.

Những tiết học 45 phút ở trường chính là đỉnh điểm của sự tập trung sâu trong một ngày của học sinh. Đối với những người làm công việc hành chính hoặc quản lý trung cấp, suốt ngày phải họp hành, xử lý tin nhắn công việc và email, kiểu lịch học này có thể phù hợp để huấn luyện kỹ năng làm việc vụn vặt. Nhưng với trẻ em, nó gần như không giúp ích gì trong việc phát triển khả năng tập trung thực thụ.

Để thật sự có thể duy trì sự chú ý, trẻ cần dành thời gian rèn luyện khả năng tập trung, đồng thời tránh xa những yếu tố làm suy giảm nó — giống như chúng ta tập thể dục và hạn chế nạp calo rỗng để giữ gìn sức khỏe. Đây là con dao hai lưỡi: rèn luyện và tiết chế phải song hành.

Như bạn có thể đã nhận ra, kẻ thù thật sự không nằm ở phương tiện (lớp học hay màn hình), mà ở độ dài của thời gian tập trung — 30 giây cho một video hay 45 phút cho một tiết học. Màn hình không phải là con quỷ, mà chỉ là công cụ yêu thích mà con quỷ sử dụng để lan tỏa ảnh hưởng của nó.

Nói rằng thời gian dùng màn hình đang hủy hoại khả năng tập trung của trẻ cũng giống như nói “siêu thị khiến con người béo phì”. Đúng là một số thứ trong siêu thị có thể khiến ta tăng cân (nhất là những món ở kệ giữa, chứa đầy đường và chất béo xấu). Nhưng nếu bạn chỉ mua thực phẩm lành mạnh ở khu vực rìa siêu thị, thì dù cả đời chỉ ăn đồ trong siêu thị, bạn vẫn có thể khỏe mạnh và cân đối.

Tương tự như vậy, rất nhiều nội dung rẻ tiền và trống rỗng trên Internet đang phá hủy khả năng tập trung của trẻ em (và cả người lớn). Điều này gây hại cho trẻ nhỏ, nhưng những nội dung chất lượng ở “vùng rìa” của Internet thực ra lại giàu “dinh dưỡng” và có lợi cho sự phát triển trí tuệ. Chúng ta có thể (và nên) tận dụng những nội dung này, đồng thời vẫn duy trì được sự tập trung lành mạnh và năng động.

Tất nhiên, không phải tất cả thời gian sử dụng màn hình đều giống nhau. Ví dụ, gọi video cho ông bà đang sống ở bang khác là một cách tuyệt vời để sử dụng màn hình. Nhưng xem các video ngắn trên YouTube lại có thể phí phạm rất nhiều thời gian quý báu. Dùng máy tính bảng để nhắn tin cho bạn bè và luyện kỹ năng viết là một hình thức sử dụng màn hình hợp lý, trong khi xem quá nhiều phim hoạt hình thì có lẽ không mang lại lợi ích tương tự.

Những người phản đối việc cho trẻ sử dụng màn hình thường bỏ qua một điểm then chốt: Màn hình thực ra mang lại rất nhiều lợi ích cho trẻ em. Chúng là cánh cửa dẫn đến vô số nguồn tài nguyên quý giá. Ví dụ, Alpha School — một nền tảng giáo dục tiểu học tư thục — đã phát triển nền tảng trí tuệ nhân tạo mang tên TimeBack, cho phép học sinh học các nội dung trong chương trình Common Core theo tốc độ riêng của mình. Kết quả cho thấy, tốc độ học của các em thường nhanh gấp hai đến ba lần (thậm chí hơn) so với học sinh trường công.

Toàn bộ nền tảng này đều dựa trên việc sử dụng màn hình, và tính thực tiễn cũng như lợi ích của nó là điều không thể phủ nhận.

Vấn đề thậm chí không nằm ở bản thân nền tảng. Khan Academy, một tổ chức giáo dục phi lợi nhuận của Mỹ, ban đầu được lưu trữ trên YouTube; đến nay, hàng chục nghìn bài giảng học thuật và các buổi phỏng vấn vẫn còn được đăng tải ở đó. Tất nhiên, YouTube cũng tràn ngập những video ngắn 30 giây được làm qua loa, màu mè, thiếu chiều sâu, có thể đưa những người thiếu đề phòng rơi vào vòng xoáy của dopamine và cảm giác tuyệt vọng tinh thần.

Bản chất con người thật cố chấp — vừa đáng buồn vừa đáng buồn cười. Câu chuyện các nàng tiên cá Siren trong sử thi của Homer, dụ dỗ thủy thủ lao xuống biển sâu, như thể là một phép ẩn dụ hoàn hảo cho mối quan hệ giữa chúng ta với màn hình, chỉ khác là nó xuất hiện cách đây hơn 2.500 năm. Biển cả tự nó không đáng sợ — đáng sợ là tiếng hát của Siren. Màn hình điện tử và những “con quỷ” ẩn nấp bên trong nó cũng đáng sợ theo cùng một cách.

• Chuyên gia: Cảnh báo về bệnh ‘sa sút trí tuệ do điện thoại thông minh’

Ray Girn, một nhà giáo dục Montessori kỳ cựu và là người sáng lập nhiều trường học, từng nhiều lần nói rằng ông thà để trẻ em xem một bộ phim Disney dài 90 phút còn hơn để chúng dành 90 phút trên mạng xã hội. Vì mạng xã hội mang lại sự kích thích dopamine nhanh chóng và vô nghĩa, trong khi một bộ phim 90 phút lại là bài luyện tập khả năng tập trung. Phim có tuyến nhân vật dài, cốt truyện thăng trầm, đòi hỏi người xem phải theo dõi và thấu hiểu. Nó vẫn là một hình thức giải trí, nhưng kích hoạt và rèn luyện những vùng quan trọng trong não bộ — những vùng chịu trách nhiệm cho sự tập trung, tư duy và cảm xúc sâu sắc.

Theo tiêu chuẩn này, dành 90 phút để xem một bộ phim rõ ràng tốt hơn nhiều so với việc xem các chương trình thiếu nhi dài 15 phút mỗi tập, vì phim đòi hỏi sự tập trung trong thời gian dài hơn — nhờ đó rèn luyện khả năng chú ý của trẻ tốt hơn.

Trẻ em cần học cách tập trung, vì đây là kỹ năng sẽ theo suốt cuộc đời của chúng. Xã hội hiện đại ngày nay đòi hỏi năng lực tập trung mạnh mẽ hơn bao giờ hết: mọi thứ xung quanh đều đang tranh giành sự chú ý của chúng ta, nhưng một chân lý vĩnh cửu vẫn không thay đổi — mọi nỗ lực để đạt được cuộc sống viên mãn đều cần đến sự tập trung.

Ngay cả việc sáng tạo nội dung trên mạng xã hội — nghề mà nhiều trẻ em hiện nay mơ ước theo đuổi — cũng đòi hỏi khả năng tập trung cao độ.
Nghề này thậm chí đã vượt qua phi hành gia, trở thành ước mơ hàng đầu của trẻ em thế kỷ 21.
Tạo ra một video triệu view đòi hỏi nhiều công sức hơn rất nhiều so với việc chỉ ngồi xem nó: người sáng tạo phải lên ý tưởng, quay phim (thường là quay phức tạp), biên tập và chỉnh sửa.

Sự tập trung giống như một cơ bắp — nếu không rèn luyện, nó sẽ dần teo đi. Nạp quá nhiều “năng lượng rỗng” (tức là nội dung kích thích ngắn hạn, không mang giá trị) sẽ làm yếu cơ bắp tinh thần này, còn rèn luyện có chủ đích sẽ giúp nó trở nên mạnh mẽ hơn. Trẻ em cần được rèn luyện khả năng ấy. Giống như chúng ta khuyến khích thể dục thể thao để khỏe mạnh về thể chất, thì cũng cần khuyến khích sự tập trung kéo dài để nuôi dưỡng sức mạnh tinh thần.

Trẻ cần đọc sách, dành hàng giờ để chơi tự do, nghe những buổi thuyết giảng dài, và thay thế những bản nhạc ngắn, ngắt quãng bằng trải nghiệm học tập sâu rộng hơn. Điều trẻ cần là những khoảng thời gian tập trung lớn, chứ không phải chuỗi gián đoạn vô tận từ bên ngoài.

Chúng ta có thể cải cách hệ thống giáo dục bao nhiêu tùy ý, nhưng những cải cách ấy chỉ thực sự có ý nghĩa khi tâm trí của trẻ đủ mạnh để tận dụng chúng.