Đọc sách để tu dưỡng ‘Thập khí’ và hiểu được bản chất người quân tử

Mọi người đều biết rằng việc đọc sách có thể nâng cao khả năng tự trau dồi bản thân, nhưng điều này không có nghĩa là do kiến ​​thức được nâng cao. Đạo giáo tin rằng ‘Khí’ là nền tảng và cầu nối của tư tưởng con người, nếu đủ Khí thì tinh thần sẽ tràn đầy và hài hòa. Sở dĩ đọc sách có thể nâng cao sự tu dưỡng bản thân và nuôi dưỡng tâm hồn con người chính là vì nó có thể ‘dưỡng khí’.

Viên Mai, một nhà văn thời nhà Thanh, đã nói: “Đọc sách giúp tâm hồn sớm nhận ra điều hay, như khi đứng trong tuyết dày mới có thể truyền được đạo”. Ý nghĩa của câu này là: Khi hiểu được tinh thần và nội dung của sách, tâm hồn sẽ có sự lĩnh hội. Dương Thời, thời Tống đã làm được ‘Trình môn lập tuyết’ (đứng trong tuyết trước cửa Trình) với lòng thành, mới có thể truyền đạt được đạo lý. Đọc sách có thể nuôi dưỡng ‘Thập khí’ của con người.

Tu dưỡng sự bình tĩnh và loại bỏ sự cáu kỉnh

Trong ‘Đại Học’ viết: “Biết dừng lại thì có thể định, định có thể dẫn đến tĩnh, tĩnh mới có thể an, an mới có thể suy xét, suy xét mới có thể đạt được”. Câu này chỉ ra một quá trình hoàn chỉnh trong việc tu dưỡng tâm hồn và rèn luyện bản thân.

‘Tĩnh’ đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối các giai đoạn trước và sau. Tĩnh lặng giúp quan sát sự biến đổi, tĩnh lặng có thể chế ngự; còn sự bồn chồn thì sẽ mất kiểm soát, sự náo động thì sẽ gây rối loạn. Tĩnh là một nghệ thuật thực sự.

Đối với việc đọc sách và học tập, cần làm được ‘Bản đắng yếu tọa thập niên lãnh’ (phải ngồi ghế dài mười năm lạnh), đặc biệt cần chú ý đến việc tĩnh tâm nghiên cứu, không sợ ngồi trên ghế lạnh. Việc đọc sách đòi hỏi môi trường yên tĩnh, tâm lý bình tĩnh và nội tâm thanh tịnh; nếu tâm không ở nơi đọc, tâm phiền muộn, hay tâm trạng bồn chồn thì sẽ không thể tiếp thu được kiến thức.

Khi một người toàn tâm toàn ý thâu nhập vào việc đọc sách, thực chất đã bước vào trạng thái tu dưỡng bản thân, đó là quá trình tu dưỡng phẩm hạnh cá nhân, tôi luyện ý chí và tích lũy năng lượng tâm lý.

Nếu kiên trì đọc sách và nghiên cứu, tự nhiên trong cơ thể bạn sẽ ngày càng có nhiều sự bình yên, ít nóng nảy hơn. Bạn sẽ rèn luyện được kỹ năng loại bỏ can nhiễu và tìm thấy sự bình yên giữa lúc khó khăn và nâng cao dũng khí của bạn khi đối mặt với nguy hiểm. Khả năng giữ bình tĩnh bất chấp những thay đổi.

Tu dưỡng sự thanh lịch và loại bỏ sự thô tục

Tô Thức từng viết ‘phúc hữu thi thư khí tự hoa’ có nghĩa là bụng chứa sách vở tất mặt mũi sáng sủa. Việc đọc sách có thể làm tinh thần con người thêm phong nhã. Học giả nổi tiếng thời Thanh là Tăng Quốc Phiên nói: “Đọc sách có thể thay đổi tính khí của bạn, càng đọc nhiều sách hay, tính khí của bạn sẽ càng tốt hơn”.

Nếu bạn yêu thích việc đọc sách, bạn không chỉ được truyền cảm hứng trực tiếp và được nâng cao về mặt thẩm mỹ mà tầm nhìn của bạn cũng được mở rộng, suy nghĩ của bạn trở nên sâu sắc, tinh thần trở nên cao thượng, tư cách đạo đức trở nên cao quý, cách cư xử của bạn trở nên tao nhã. Điều này nâng cao toàn bộ cấp độ và sức hấp dẫn trong việc làm người và xử lý công việc, tạo ra sức mạnh bền bỉ từ kiến thức.

Ngược lại, nếu không thích đọc sách, kiến thức của bạn sẽ trở nên lạc hậu, tư tưởng sẽ trở nên cứng nhắc, năng lực sẽ dần thoái hóa, và sẽ ‘dĩ kỳ hôn hôn, sử nhân chiêu chiêu’ (bản thân cứ lan man giải thích mà người khác ai cũng hiểu rõ rồi). Trong những việc nhỏ và lợi ích, sẽ tính toán chi li, từ việc nhỏ cho đến việc lớn tâm lý coi trọng tiền bạc ngày càng nặng nề. 

Tu dưỡng tài năng và thoát khỏi sự kiêu ngạo

Nhìn từ góc độ rộng hơn, đúng như Lưu Hướng thời Tây Hán đã nói: “Sách giống như thuốc, đọc kỹ có thể chữa khỏi bệnh ngu”. Chu Hy cũng từng nói: “Con đường học tập, không gì quan trọng hơn việc tìm hiểu lý lẽ; để tìm hiểu lý lẽ, trước hết phải đọc sách”.

Câu thơ của Đỗ Phủ “Đọc sách vỡ vạn quyển, viết ra như có thần” đã lưu truyền ngàn đời, còn Tôn Chu thời Thanh cũng nói: “Đọc thuộc lòng ba trăm bài thơ Đường, dù không viết được thơ cũng có thể ngâm nga”. Tất cả đều nói rằng, đọc sách có thể nuôi dưỡng tài năng của con người.

Càng đọc nhiều sách, trình độ nhận thức của bạn sẽ càng tốt. Bạn sẽ nhìn mọi thứ từ góc độ cao hơn và nhìn mọi thứ sâu sắc hơn. Càng tích lũy được nhiều kiến ​​thức và có thể rút ra suy luận từ ví dụ này sang ví dụ khác, tư duy của bạn sẽ toàn diện hơn và góc nhìn của bạn sẽ độc đáo hơn. Khi giải quyết vấn đề, bạn cũng có thể thực tế hơn và bạn sẽ không cảm thấy trống rỗng hoặc thiếu giải pháp; càng đọc, bạn sẽ càng có nhiều ý tưởng để giải quyết vấn đề và tìm ra nhiều phương pháp hữu ích hơn.

Tu dưỡng sinh lực, loại bỏ năng lượng tiêu cực

Trong ‘Đại học’ viết: “Cẩu nhật tân, nhật nhật tân, hựu nhật tân” (Nếu ngày nào cũng mới, ngày nào cũng mới, lại còn mới hơn nữa). Xã hội đang phát triển và thay đổi, đặc biệt trong thời đại bùng nổ thông tin và biến chuyển nhanh chóng. Vì vậy, để theo kịp sự thay đổi của thời đại này, việc không ngừng tự đổi mới là điều cần thiết, và chỉ có thể đạt được điều đó thông qua việc đọc sách, từ đó mới có thể an cư lạc nghiệp tốt hơn.

Như Phùng Mộng Long của nhà Minh đã nói: “Muốn biết việc thế sự, phải đọc sách của người xưa”. Nghê Nguyên Lộ của thời nhà Minh cũng nói: “Phải đọc để hiểu việc thế sự”.

Nếu không nhìn thấy sự phát triển và thay đổi nhanh chóng của thế giới ngày nay, chúng ta sẽ mắc kẹt trong quá khứ, bám víu vào cái cũ, kém cỏi và trở nên bi quan. Những người yêu thích đọc sách và biết cách đọc sách có thể sử dụng tầm nhìn cởi mở, tâm hồn rộng rãi và ánh mắt nhạy bén để tự giác quan sát những xu hướng mới nhất của thế giới, từ đó giữ cho tâm trí luôn tỉnh táo.

Tu dưỡng nhuệ khí, trừ bỏ tâm thái biếng nhác

Viên Liễu Phàm thời Minh đã viết một quyển sách có tên “Liễu Phàm Tứ Huấn”, trong đó có một câu khiến người ta khó mà quên: “Trên đời có không ít người thông minh xuất chúng, nhưng vì không tu dưỡng đức hạnh, không mở rộng ngành nghề, chỉ vì hai chữ ‘duy trì’ mà lãng phí cả cuộc đời”.

‘Duy trì’ ở đây có nghĩa là có tính lười biếng quá lớn, sống lề mề, sống qua ngày, mà ngày nay người ta gọi là ‘nằm thẳng’. Mọi người đều có tính lười biếng thích hưởng thụ, nhưng “ngọc không mài dũa, sẽ không thành vật quý”. Nếu không tự quản lý bản thân thì làm sao có thể thành công trong sự nghiệp và tạo ra nhân tài? Gia Cát Lượng trong ‘Giới Tử Thư’ đã sớm nhắc nhở rằng, “không học thì không thể mở rộng tài năng, không có chí thì không thể thành công trong học tập”. Vương An Thạch còn nói trong bài thơ “Tặng Ngoại Tôn”: “Từ nhỏ biết theo đuổi những đam mê, lớn lên phải đọc 5 xe sách”.

Càng có hoài bão lớn lao và chăm chỉ đọc sách, con người càng nhận ra mình biết rất ít, từ đó càng nỗ lực học hỏi. Sức mạnh của việc cầu tiến và tìm kiếm kiến thức thật sự rất mạnh mẽ, ngay cả những khó khăn lớn nhất cũng không thể cản trở được.

Tu dưỡng sự rộng lượng, loại bỏ sự ích kỷ nhỏ nhoi

Sự rộng lượng là một tầm nhìn, một cảnh giới, cũng như một tâm hồn rộng mở. Để hình thành tâm thái rộng lượng, không thể thiếu rèn luyện và đọc sách. Đọc sách có thể nâng cao tầm nhìn, nuôi dưỡng cảnh giới và mở rộng tâm hồn. Thời Bắc Tống, Âu Dương Tu đã nói: “Học nhiều, đủ để hiểu biết cổ kim”. Câu nói nổi tiếng của Lưu Di không ai không biết: “Đọc vạn quyển sách, như đi vạn dặm đường”.

Có người đọc sách chỉ vì lợi ích cá nhân, muốn làm giàu cho vợ con; có người đọc sách vì đất nước và nhân dân, mặc dù không có tiền bạc nhưng vẫn lo lắng cho vận mệnh thế giới, thực hành “lo trước những nỗi lo của thiên hạ, vui sau những niềm vui của thiên hạ” và “nếu vì lợi ích của quốc gia mà sống chết, thì làm sao có thể tránh né điều bất hạnh hay tìm kiếm điều may mắn”. Thật là một tâm thái rộng lớn, khiến người khác ngưỡng mộ và noi theo. Những người thuộc dạng trước thì chỉ đọc sách quá ít và chưa hiểu thấu đáo. Còn những người thuộc dạng sau mới thực sự lĩnh hội được hương vị chân chính của việc đọc sách.

Tu dưỡng chính khí, loại bỏ tà khí

Nho giáo rất coi trọng chính khí, và điều đáng nói nhất là câu của Mạnh Tử: “Ngã thiện dưỡng ngô hạo nhiên chi khí, kỳ vi khí dã, chí đại chí cương, dĩ trực dưỡng nhi vô hại, tắc tắc vu thiên địa chi gian”. (Ta khéo nuôi dưỡng cái tinh thần chính đại cương trực của ta, khí ấy thật lớn và cứng rắn, nuôi dưỡng bằng sự ngay thẳng và không gây hại, thì sẽ lấp đầy cả trời đất). Câu nói giản dị nhất là của Bồ Tùng Linh: “Người say mê sách thì văn chương nhất định sẽ tinh thông, người say mê nghệ thuật thì kỹ năng nhất định sẽ giỏi”. Làm thế nào để nuôi dưỡng? Làm thế nào để tinh thông? Tất nhiên là phải đọc sách.

Chính nghĩa không mạnh thì tà khí trỗi dậy; tà khí kiêu ngạo thì con người sẽ gặp họa. Văn hóa truyền thống Trung Quốc rất coi trọng lễ nghi, công bằng và liêm chính, đồng thời yêu cầu học giả phải là những người có tư cách đạo đức tốt và đạo đức cao quý. Người quân tử muốn “Tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”, ủng hộ công lý và đề cao lẽ phải, trước tiên người đó phải hành động ngay thẳng và đi đúng hướng. Người ngay thẳng thì làm mà không cần bảo; nếu không ngay thẳng thì dù có bảo cũng không làm theo.

Lễ nghĩa, liêm sỉ là những điều cần phải biết; phẩm hạnh và đạo đức là những điều cần phải làm. Trước khi đạt được điều này, cần phải học từ sách vở và nhận sự dạy bảo từ thầy cô. Nếu thiếu giai đoạn đọc sách này, thì toàn bộ quá trình “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” sẽ rất khó liên kết lại với nhau, và sẽ phải đi rất nhiều đường vòng, lãng phí thời gian.

Tu dưỡng lòng can đảm

Cái gọi là “vô tri vô úy” chính là một sự liều lĩnh ngu ngốc và sự tự phụ mù quáng. Chỉ khi có kiến thức mới có dũng khí, và có tài năng mới dám mạnh mẽ. Về điều này, trong “Luận ngữ” đã trình bày rất tinh tế: “Người nhân nghĩa chắc chắn có dũng khí, nhưng người dũng cảm không nhất thiết có nhân nghĩa; người nhân nghĩa không lo lắng, người hiểu biết không bối rối, người dũng cảm không sợ hãi”.

Không phải vô tri, mà là có hiểu biết, đương nhiên cần phải đọc sách. Đọc sách có thể mở rộng kiến thức, “thấy qua nhiều cảnh đời” từ đó dũng khí cũng được tăng cường. Có câu nói rằng, tất cả nỗi sợ hãi của con người đều xuất phát từ điều chưa biết, vì không rõ được điều tốt xấu hay lợi hại; khi đã biết rõ thì tự nhiên không dễ bị lừa gạt hay hoảng loạn, đó chính là nhờ dũng khí.

Tu dưỡng hòa khí

‘Hoà’ có thể coi là khái niệm cốt lõi của văn hóa Trung Hoa, được đề cập trong Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo. Như trong “Kinh Dịch” có nói: “Thái hòa, càn đạo biến hóa, mỗi người điều chỉnh tính mệnh, bảo tồn thái hòa, mới có lợi cho sự chính trực”. Ý nghĩa là quy luật tự nhiên biến đổi, khiến mọi sự mọi vật phát triển theo quy luật tự nhiên, “Thái hòa” là sự hòa hợp cao nhất.

Khổng Tử nói “hoà là quý”, còn Lão Tử nói “vạn vật mang âm mà ôm dương, khí giao nhau tạo thành hoà”. Vì vậy, con người cần nuôi dưỡng khí hòa của mình, và việc đọc sách là một phương pháp hiệu quả.

Chỉ khi tâm tĩnh lặng thì tinh thần mới hài hòa, và khi tâm tĩnh lặng thì tâm trí tĩnh lặng, thì sự hòa hợp sẽ tự nhiên phát triển. Ngoài ra, trong quá trình học tập, con người sẽ có tầm nhìn cao hơn, đầu óc rộng mở hơn, tự nhiên sẽ bao dung hơn, tinh thần an lạc ngày càng tăng lên. Việc tu dưỡng lẽ phải và lòng nhân ái thông qua việc đọc sách cũng có thể khiến con người nhìn thế giới và người khác với lòng từ bi và nhân ái hơn.

Nuôi dưỡng vận khí

Có câu nói rằng, “Cơ hội chỉ dành cho những người có sự chuẩn bị”. Một người đọc nhiều sách, có sự tích lũy, khi gặp cơ hội sẽ dễ dàng nắm bắt hơn. Điều này được diễn đạt một cách tích cực qua câu nói của Tô Đông Pha: “Xem rộng mà chọn lọc, tích lũy dày mà bộc lộ ra mỏng”. Ngược lại, điều này cũng được thể hiện qua câu nói của Vương An Thạch: “Đọc sách thì cho là nhiều, nhưng khi làm việc lại biết là chưa đủ”, và câu của Lục Du: “Sách đến lúc cần mới thấy ít, việc không trải qua sao biết khó khăn”. Có cơ hội mà nắm bắt được, tức là đã gia tăng vận may.