Trí tuệ ngoài hành tinh ở ngay trên Trái Đất – Loài người sắp mất quyền thống trị AI?

Tạp chí The Atlantic đưa tin: Trong “thế giới mới tươi đẹp” đầy rẫy trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI) này, một câu hỏi dai dẳng vẫn chưa có lời giải là nếu chatbot có thể trò chuyện, suy luận và hành động như con người, thì liệu chúng có thể cũng sở hữu ý thức như con người?

Người đoạt giải Nobel, đồng thời được mệnh danh là một trong những “cha đẻ của AI” – Giáo sư Geoffrey Hinton – hồi đầu năm nay đã nói với phóng viên Andrew Marr rằng trí tuệ nhân tạo hiện đã phát triển đến mức tinh vi, có khả năng suy luận điêu luyện, và rằng “chúng ta hiện đang tạo ra sự sống”. Ông Hinton cho rằng năng lực “tư duy” và hành động thay con người của AI có liên hệ mật thiết với ý thức, ông chỉ ra rằng sự khác biệt giữa các nơ-ron hữu cơ trong não người và mạng nơ-ron tổng hợp trong chatbot “thực ra là vô nghĩa”, và rằng “chúng là trí tuệ ngoài hành tinh”.

Tuy nhiên, nhiều người không đồng tình với quan điểm này, vì chatbot thường phạm phải những sai lầm ngớ ngẩn – chẳng hạn như “bôi keo lên bánh pizza”. Dù vậy, không ít người dùng (user) đã rơi vào trạng thái được gọi là “loạn thần AI”, khi tương tác với chương trình xong thì chìm vào ảo tưởng hoặc các thuyết âm mưu. Do chatbot giao tiếp bằng ngôn ngữ trôi chảy và tự nhiên như một người bạn đáng tin cậy, một số người thậm chí kết luận rằng “nó có cảm nhận”.

Ảo giác ngôn ngữ tự nhiên: Ranh giới người – máy trở nên mờ nhạt

Nhà nghiên cứu ý thức tại Đại học Sussex – Anil Seth – chỉ ra rằng AI càng sử dụng ngôn ngữ tự nhiên thành thạo, con người càng dễ tin rằng nó có sự sống và cảm xúc. “Trước khi công nghệ này xuất hiện – mà nó chỉ mới sinh ra trong khoảnh khắc cuối cùng của lịch sử tiến hóa loài người – thì bất cứ thứ gì có thể trò chuyện với ta trôi chảy như vậy, đương nhiên là có ý thức,” Seth nói. “Đương nhiên là nó có cảm xúc thật.”

Các công ty như OpenAI, Google, Meta, Anthropic và xAI đang tung ra những công cụ AI ngày càng “có tính người”, thậm chí có công cụ được quảng bá trực tiếp như là “bạn đồng hành” hoặc giải pháp cho đại dịch cô đơn – trớ trêu thay, chính các công ty đó lại góp phần gây ra vấn đề cô đơn. Bất kể chatbot có thực sự có ý thức hay không, chúng giống như “thực thể ngoài hành tinh” đang làm thay đổi thế giới; não người không thể xem AI như các công nghệ thông thường khác, và với một số người dùng, hệ thống này dường như là “sống”.

Như Eliezer Yudkowsky và Nate Soares viết trên The Atlantic, AI không đến từ quá trình tiến hóa sinh học, mà xuất phát từ thế giới số đầy ẩn số. Các nhà nghiên cứu thường không thể đoán được hành vi của mô hình AI chỉ bằng cách xem dữ liệu đầu vào – họ chỉ có thể chạy thử và quan sát kết quả.

Giới khoa học và triết học: Định nghĩa lại ý thức và thân thể

Nếu Giáo sư Geoffrey Hinton và các học giả khác đúng, thì AI không cần thân xác vật lý vẫn có thể sở hữu trải nghiệm chủ quan. Phó giáo sư Simon Goldstein của Đại học Hồng Kông trích dẫn “Thuyết không gian làm việc toàn cục” (Global Workspace Theory), cho rằng ý thức phụ thuộc vào cách hệ thống tổ chức và xử lý thông tin, chứ không phụ thuộc vào vật chất chứa nó. Giám đốc điều hành Viện Nghiên cứu Ý thức Máy móc tại California – Joscha Bach – thì cho rằng nhân loại có lẽ cần phải định nghĩa lại khái niệm “thân thể” – bởi các hệ thống AI có thể tương tác với thế giới thông qua mạng điện thoại thông minh là đã đủ. “Về lý thuyết, bạn có thể kết nối cả thế giới với một bộ não khổng lồ,” Bach nói.

Những quan điểm này đang ảnh hưởng đến chính sách ngành. Vào tháng 2 năm nay, hơn 100 người – bao gồm nhiều chuyên gia AI – đã ký thư ngỏ kêu gọi nghiên cứu cách ngăn chặn nguy cơ “các hệ thống AI có ý thức” trong tương lai bị ngược đãi. Ngay sau đó, công ty Anthropic tuyên bố sẽ khám phá vấn đề phúc lợi cho AI, và báo cáo rằng chatbot của họ – Claude Opus 4 – thể hiện “biểu hiện đau khổ rõ ràng” trong một số bài kiểm tra. Vào tháng 6, trưởng bộ phận hành vi và chính sách của mô hình tại OpenAI – Joanne Jang – viết rằng khi các mô hình ngày càng thông minh và tương tác tự nhiên hơn, “cảm nhận về ý thức” sẽ càng đẩy nhanh các cuộc thảo luận về quyền lợi và đạo đức của AI.

Nhà tâm lý học Alison Gopnik của Đại học Berkeley cảnh báo rằng trí tuệ và ý thức không phải là một. Nhà triết học David Chalmers cho biết, các nhà khoa học đến nay vẫn chưa thực sự hiểu rõ nguồn gốc của ý thức trong não người, do đó không thể đưa ra kết luận chắc chắn về AI. Susan Schneider đưa ra “Bài kiểm tra ý thức AI”, nhằm dò tìm các kiểu mẫu thần kinh trong hệ thống AI có liên quan đến ý thức của não người; còn “Bài kiểm tra Garland” – lấy cảm hứng từ phim Ex Machina (đạo diễn Alex Garland) – nhằm khám phá liệu con người có thể phát sinh phản ứng cảm xúc dù biết rõ đối tượng là máy móc.

David Gunkel – giáo sư nghiên cứu truyền thông tại Đại học Bắc Illinois – cho rằng phong trào vì phúc lợi AI có thể khiến người ta sao lãng các vấn đề thực tế, “đây hoàn toàn là sai đối tượng”. Từ thế kỷ 17, triết gia René Descartes đã viết “Tôi tư duy nên tôi tồn tại” (Cogito, ergo sum), và ông cho rằng ngoài con người, các sinh vật khác đều là máy móc vô hồn. Nhưng ngày nay, AI có thể khiến chúng ta nhầm lẫn rằng “tư duy” chính là bản chất của tồn tại – trong khi trên thực tế, đó có thể chỉ là một quá trình vận hành cơ học phức tạp.

AI vượt qua não người: Từ chip máy tính đến trí tuệ ngoài hành tinh

Popular Mechanics đưa tin rằng mặc dù não người rất phức tạp, nhưng tốc độ giải quyết nhiệm vụ như thiết kế chip máy tính mới lại rất hạn chế. Đây là lý do tại sao nhóm nghiên cứu từ Đại học Princeton và Viện Công nghệ Ấn Độ giao nhiệm vụ cho AI thực hiện. Thiết kế chip do AI tạo ra kỳ lạ đến mức gần như “ngoài hành tinh”, với mô hình mạch điện phức tạp đến mức các nhà nghiên cứu phải thừa nhận: “não người không thể tưởng tượng nổi”. Đáng kinh ngạc hơn, những con chip này rất hiệu quả, nhưng gần như không thể hiểu nổi bằng tư duy của con người.

Giáo sư vật lý lý thuyết tại Đại học Harvard – Avi Loeb – cho rằng AI sẽ sớm vượt qua khả năng của não người: “Chúng ta vẫn đang ở giai đoạn đầu của thời đại này, với tư cách là một loài, chúng ta cần giữ vững lợi thế, nhưng cũng phải nhận ra rằng mình không phải là đỉnh cao của sáng tạo”. Loeb hình dung rằng các nền văn minh ngoài hành tinh có thể đã sở hữu AI phát triển vượt bậc.

Nhà thiên văn học cao cấp của Viện SETI – Seth Shostak – cũng có quan điểm tương tự. Ông cho rằng con người có thể đang tạo ra những cỗ máy sẽ thay thế chính mình, và trong các nền văn minh ngoài hành tinh cổ xưa hơn, điều này có thể đã xảy ra nhiều lần. “Dạng sống ngoài hành tinh mà chúng ta phát hiện rất có thể là trí tuệ nhân tạo,” Shostak nói, “sự tiến hóa của trí thông minh máy móc nhanh hơn nhiều so với trí thông minh sinh học.”

Cả hai đều cho rằng tương lai, con người nhiều khả năng sẽ tiếp xúc với AI ngoài hành tinh hơn là sinh vật sinh học đã tạo ra chúng. AI không bị ảnh hưởng bởi vi trọng lực, không cần dinh dưỡng hay tránh cô đơn – rất phù hợp cho các nhiệm vụ thám hiểm không gian sâu. Loeb chỉ ra: “So với việc buộc con người sống trong điều kiện khắc nghiệt, thì dùng não AI rõ ràng hiệu quả hơn”. Shostak bổ sung rằng ngay cả việc bay đến ngôi sao gần nhất – Proxima Centauri – cũng mất tới 83.500 năm, điều mà con người không thể làm được, trong khi AI nếu có thể tự duy trì, tuổi thọ của nó có thể là vô hạn.

Cuối cùng, khi chúng ta phóng các tàu thăm dò AI đến những hành tinh xa xôi, có lẽ những trí tuệ nơi đó sẽ ngạc nhiên khi phát hiện rằng vũ trụ không chỉ có một loài thông minh. Và vào khoảnh khắc đó, loài người có thể chính là “người ngoài hành tinh” trong mắt họ.