Độc quyền đất hiếm của ĐCSTQ ảnh hưởng thế nào đến cuộc chơi giữa Mỹ và Trung Quốc?

Việc Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) kiểm soát xuất khẩu đất hiếm đã trở thành một con bài then chốt trong các cuộc đàm phán thương mại với Mỹ. Trên thực tế, tầm quan trọng của đất hiếm không chỉ ảnh hưởng đến nền kinh tế công nghiệp mà còn liên quan đến an ninh quốc gia, chủ quyền công nghệ và địa chính trị toàn cầu.

Mỹ và Trung Quốc đã đạt được một “thỏa thuận khung” về thương mại tại London trong tuần này. Mặc dù chi tiết của thỏa thuận chưa được công khai hoàn toàn, nhưng lợi thế về nguồn tài nguyên đất hiếm mà ĐCSTQ nắm giữ đã trở thành một con bài quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển công nghiệp toàn cầu và địa chính trị.

Cái gọi là “đất hiếm” đề cập đến 17 nguyên tố kim loại có tính chất hóa học tương tự, như neodymium, dysprosium, terbium, samarium, lanthanum, v.v. Mặc dù các kim loại này không thực sự hiếm, nhưng việc tinh chế khó khăn, chi phí cao và gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng khiến việc khai thác và tinh chế mang tính kinh tế trở nên cực kỳ thách thức. Chúng được sử dụng rộng rãi trong các ngành công nghệ cao và năng lượng xanh, từ động cơ xe điện, tuabin gió, radar quân sự, hệ thống tên lửa, đến điện thoại thông minh và máy quét MRI, tất cả đều phụ thuộc vào các thành phần đất hiếm.

Dữ liệu từ Bộ Quốc phòng Mỹ cho thấy, một chiếc máy bay chiến đấu F-35 cần sử dụng hơn 400 kg vật liệu đất hiếm. Từ máy bay không người lái quân sự, radar, tàu ngầm, hệ thống tác chiến điện tử, đến trạm gốc 5G và máy chủ hiệu suất cao, đất hiếm đều là nguyên liệu nền tảng không thể thiếu.

Trong bối cảnh toàn cầu đang tìm kiếm giảm phát thải carbon và chuyển đổi năng lượng, đất hiếm càng trở thành nguồn tài nguyên chiến lược quan trọng mà các quốc gia tranh giành. Trong thời gian dài, thế giới đã phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc.  

Trung Quốc bắt đầu đầu tư quy mô lớn vào ngành đất hiếm từ những năm 1990, phát triển một chuỗi công nghiệp hoàn chỉnh bao gồm khai thác, tinh chế và chế biến, đồng thời sử dụng trợ cấp chính phủ để giữ giá thấp, buộc các đối thủ cạnh tranh từ các quốc gia khác phải rút khỏi thị trường. Theo báo cáo của Bloomberg, tính đến năm 2024, Trung Quốc sản xuất khoảng 70% quặng đất hiếm toàn cầu và nắm giữ khoảng 90% năng lực tinh chế và chế biến đất hiếm, đặc biệt gần như độc quyền cung cấp các loại đất hiếm nặng (như dysprosium, terbium, holmium) trên toàn cầu.  

Kể từ khi Tổng thống Mỹ Donald Trump phát động các biện pháp trừng phạt thuế quan quy mô lớn đối với Trung Quốc từ năm 2018, ĐCSTQ đã nhiều lần sử dụng đất hiếm như một công cụ đối phó. Vào tháng 4/2024, ĐCSTQ áp đặt kiểm soát xuất khẩu đối với 7 nguyên tố đất hiếm và nam châm đất hiếm, yêu cầu các doanh nghiệp phải xin giấy phép trước khi xuất khẩu. Điều này không chỉ gây tổn thất nặng nề cho ngành công nghiệp ô tô và điện tử toàn cầu, mà còn khiến Chính phủ Mỹ chịu áp lực chiến lược lớn.

Theo dữ liệu hải quan của ĐCSTQ, lượng xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ trong tháng Tư giảm mạnh 37%, trong khi nam châm đất hiếm giảm tới 58%. Ngành công nghiệp ô tô chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, với nhiều nhà sản xuất ô tô tại Mỹ và châu Âu phải tạm dừng dây chuyền sản xuất do gián đoạn nguồn cung. Các nhà máy của Ford và Suzuki từng phải tạm ngừng hoạt động. Giám đốc điều hành Tesla, ông Elon Musk, cho biết dự án robot hình người của họ gặp khó khăn do thiếu hụt vật liệu.

“Ngành công nghiệp ô tô đã bắt đầu sử dụng từ ‘hoảng loạn’ để mô tả tình hình hiện tại,” ông Mark Smith, Giám đốc điều hành của công ty đất hiếm NioCorp của Mỹ, nói với Al Jazeera. “Đây không phải là cường điệu, mà là thực tế.”  

Mặc dù đất hiếm không hiếm trong vỏ Trái Đất, nhưng hiện tại phần lớn các mỏ khoáng sản trên thế giới chưa có điều kiện khai thác kinh tế khả thi, và công nghệ tinh chế còn bị hạn chế bởi kiểm soát ô nhiễm và các rào cản kỹ thuật. Ngay cả khi Mỹ có trữ lượng đất hiếm, mỏ duy nhất hiện có ở California cũng phải đưa quặng sang Trung Quốc để chế biến.

Điều khó khăn hơn là ngay cả khi ĐCSTQ nới lỏng hạn chế xuất khẩu, Mỹ vẫn khó kiểm soát nhịp độ cung ứng. Trong thỏa thuận lần này, ĐCSTQ vẫn duy trì hệ thống cấp phép xuất khẩu, nghĩa là Bắc Kinh bất cứ lúc nào cũng có thể điều chỉnh dòng chảy đất hiếm toàn cầu thông qua các thủ tục hành chính.  

Trên thực tế, Tổng thống Trump đã ký một sắc lệnh hành pháp vào tháng Ba năm nay, sử dụng quyền khẩn cấp để mở rộng sản xuất và chế biến khoáng sản then chốt và đất hiếm của Mỹ. Ông cũng khởi động một cuộc điều tra về chuỗi cung ứng khoáng sản then chốt của Mỹ vào tháng Tư, ra lệnh cho Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick xác định liệu sự phụ thuộc vào nhập khẩu có gây ra mối đe dọa cho an ninh quốc gia hay không, và liệu có cần áp đặt thuế quan hay không.  

Khi trí tuệ nhân tạo, xe tự lái và công nghệ năng lượng tái tạo phát triển nhanh chóng, giá trị chiến lược của đất hiếm sẽ chỉ tăng lên theo thời gian. Và cuộc chiến đất hiếm này, có lẽ mới chỉ bắt đầu.