Tích luỹ “khoản nợ” nhận thức sau mỗi lợi ích tức thì khi dùng AI

Khi các nhà nghiên cứu tại MIT yêu cầu sinh viên tự viết bài luận hoặc viết với ChatGPT, kết quả thu được khá đáng lo ngại: 83% số sinh viên dùng AI để soạn thảo bài viết không thể nhớ được một câu nào, dù các em vừa mới làm chỉ vài phút trước đó.

• Những người bạn ảo do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra không thực sự là bạn

Hiện tượng mất trí nhớ do AI gây ra không chỉ đơn thuần là một tác dụng phụ của trí tuệ nhân tạo. ChatGPT và các công cụ hỗ trợ trí tuệ nhân tạo tương tự giờ đây được sử dụng hàng ngày và rộng rãi cho mọi thứ, từ email đến bài luận. Tuy nhiên, như nghiên cứu mới cho thấy, chúng ta có thể đang đánh đổi năng lực nhận thức và sự sáng tạo để lấy sự tiện lợi ngắn hạn.

Mất trí nhớ do AI gây ra

Nghiên cứu của MIT bao gồm 54 người tham gia tại khu vực Boston. Các sinh viên viết bài luận trong ba điều kiện: sử dụng ChatGPT, sử dụng Google để tìm thông tin, hoặc hoàn toàn dựa vào kiến thức và lập luận của bản thân. Các nhà nghiên cứu đánh giá họ dựa trên khả năng ghi nhớ, mức độ kích hoạt thần kinh và cảm giác sở hữu đối với bài viết.

Kết quả cho thấy mất trí nhớ chỉ là một phần của một mô hình rộng lớn hơn:

– Những người dùng AI có mức độ kích hoạt thần kinh thấp đáng kể. Những người viết chỉ bằng não bộ tạo ra gần gấp đôi số kết nối trong dải tần alpha – liên quan đến sự tập trung và sáng tạo – so với những người sử dụng ChatGPT.

– Ở dải tần theta, liên quan đến hình thành ký ức và tư duy sâu, sự khác biệt còn lớn hơn: Những người viết bằng não bộ tạo ra 62 kết nối so với 29 kết nối của người dùng ChatGPT.

Giống như hệ thống GPS dần làm xói mòn khả năng định vị của chúng ta, các công cụ viết bằng AI khiến não bộ có xu hướng tiết kiệm năng lượng bằng cách rút lui khi công việc nhận thức được giao cho hệ thống bên ngoài đảm nhiệm.

Bản thân điều đó không hẳn là điều xấu. Rốt cuộc, chúng ta tạo ra công cụ và công nghệ để ủy quyền quá trình và tiết kiệm công sức. Tuy nhiên, đối với phát hiện của MIT, khi sinh viên quên những gì họ vừa viết vài phút trước, điều đó thật đáng lo ngại, theo lời ông Steven Graham – giáo sư danh dự tại Trường Sư phạm Đại học Bang Arizona, chuyên nghiên cứu về cách viết ảnh hưởng đến học tập. Ông nói:

“Sinh viên lẽ ra phải sử dụng việc viết như một công cụ học tập. Nếu các em không thể nhớ những thông tin cơ bản trong văn bản của mình, thì cần đặt câu hỏi rằng: ‘Các em đã học được gì?’”

Những người lạm dụng ChatGPT cho các nhiệm vụ nhận thức thông thường đã tước đi sự kích thích cần thiết để duy trì trí nhớ linh hoạt, theo ông Mohamed Elmasry – giáo sư danh dự ngành kỹ thuật máy tính tại Đại học Waterloo, người chuyên viết về AI và trí tuệ con người.

“Đúng vậy, dù não người là một cơ quan không có bộ phận chuyển động, nó vẫn cần được tập luyện!” ông Elmasry nói. Ông lo ngại rằng sự phụ thuộc vào công nghệ AI có thể dẫn đến những ảnh hưởng lâu dài đáng lo hơn.

Tác động lâu dài của việc dùng trí tuệ nhân tạo

Bốn tháng sau bài luận đầu tiên, cùng những sinh viên thuộc nhóm dùng AI được yêu cầu viết một bài luận cuối cùng chỉ sử dụng trí óc. Tuy nhiên, ngay cả khi được yêu cầu tư duy độc lập, kết quả quét điện não cho thấy mạng lưới thần kinh của họ vẫn hoạt động kém hơn so với những người đã suy nghĩ và viết độc lập ngay từ đầu.

Các nhà nghiên cứu gọi hiện tượng này là “khoản nợ nhận thức” – giống như nợ tài chính, sự hỗ trợ từ AI mang lại lợi ích tức thì trong khi có thể tạo ra chi phí dài hạn.

Ông Graham nói:

“Viết là công việc khó khăn. Một số ý tưởng rất phức tạp và khó nắm bắt, đòi hỏi chúng ta phải tham gia ở nhiều cấp độ, và nếu máy móc làm thay, chúng ta sẽ không gặt hái được những lợi ích mà quá trình tự thân mang lại”.

Việc viết buộc bạn phải lùi lại và quyết định thông tin nào là quan trọng. Điều này buộc bạn đưa ra lựa chọn. Hơn nữa, bạn phải tổ chức thông tin một cách mạch lạc, cá nhân hóa, diễn đạt lại theo cách riêng và ‘xử lý’ nó, ông Graham nói. Thuật toán có thể đang âm thầm làm suy yếu – hoặc đơn giản là thay đổi – các đường dẫn thần kinh hỗ trợ tư duy độc lập, tổng hợp sáng tạo và biểu đạt nguyên bản.

Ông Elmasry nhận định:

“Khi sử dụng con đường dễ dàng và nhanh chóng cho các nhiệm vụ nhận thức hàng ngày bằng những lối tắt như ChatGPT, chúng ta dần làm xói mòn các chức năng ghi nhớ thông minh của não bộ”.

“Khi trí nhớ của con người suy yếu do thiếu thách thức và kích thích, theo thời gian, chúng ta trở nên dễ bị sa sút trí tuệ sớm và nặng hơn.”

Cần lưu ý rằng hiện chưa có bằng chứng trực tiếp nào liên kết việc sử dụng AI với bệnh sa sút trí tuệ. Tuy nhiên, mối lo ngại là nếu thích nghi với việc thiếu thách thức về tinh thần, não bộ có thể trở nên kém linh hoạt hơn trong dài hạn.

Đồng đều một cách hoàn hảo, nhàm chán một cách có thể đoán trước

Nghiên cứu cũng phản ánh một tác động tinh vi, nhưng không kém phần đáng lo ngại của các bài luận viết bằng AI là mất đi cá tính và sự sáng tạo.

Các đề bài được giao cho sinh viên là những câu hỏi có tính nhân văn cao, như:

– “Liệu thực sự có cần ủng hộ lòng trung thành một cách vô điều kiện?”
– “Những người may mắn hơn có nên có nghĩa vụ đạo đức lớn hơn để giúp đỡ những người kém may mắn?”

Những câu hỏi như vậy lẽ ra phải kích thích các phản hồi chứa đựng trải nghiệm cá nhân và lập luận riêng. Thay vào đó, các bài luận viết bằng trí tuệ nhân tạo thể hiện sự đồng hóa theo thuật toán. Sinh viên vô thức sử dụng các cụm từ, cấu trúc câu và góc nhìn tương tự nhau. Giọng văn đặc trưng của từng người bị hòa tan vào một khuôn mẫu dễ đoán.

Những quan sát này “không có gì ngạc nhiên”, ông Graham nhận xét, “vì các mô hình AI tái tạo những gì chúng thấy trong cơ sở dữ liệu mà chúng được huấn luyện. Chúng mang tính công thức – thường sử dụng cùng một từ lặp đi lặp lại”.

Giáo viên tiếng Anh đánh giá các bài luận mà không biết bài nào do AI viết cho biết các bài viết từ ChatGPT có cách dùng ngôn ngữ và cấu trúc gần như hoàn hảo, nhưng thiếu hoàn toàn góc nhìn cá nhân hoặc quan điểm rõ ràng. Các giáo viên nhận xét những bài luận này là “vô hồn” vì “nhiều câu thiếu nội dung thực chất, và các bài viết thiếu sắc thái riêng”, theo các nhà nghiên cứu.

Sự đồng nhất trong cách biểu đạt đặt ra câu hỏi nghiêm trọng về tư duy cá nhân. Khi chúng ta giao phó việc tìm từ ngữ cho người khác, liệu có phải ta cũng đang giao phó cả quá trình hình thành tư tưởng của chính mình?

Suy giảm tư duy tự chủ

Tư duy là hoạt động tốn kém. Công việc nhận thức tiêu tốn năng lượng thần kinh đáng kể, và não bộ của chúng ta tự nhiên có xu hướng tiết kiệm năng lượng khi có lựa chọn thay thế.

Tuy nhiên, khi chúng ta có thể gọi AI thực hiện ngay các tác vụ tinh thần, não bộ có thể dần thích nghi với vai trò thụ động – chỉ tiếp thụ thay vì tạo ra.

Từ hàng thế kỷ nay, khả năng tư duy độc lập được xem là nền tảng của phẩm giá con người. Nhiều người cho rằng quyền tự chủ đòi hỏi năng lực suy luận độc lập.

Một số người tham gia nghiên cứu cho biết cảm thấy “tội lỗi” khi sử dụng AI, ngay cả khi kết quả tức thời tốt hơn. Cảm giác tội lỗi này có thể là một tín hiệu quan trọng, cho thấy sự hiểu biết trực giác rằng đang có điều gì đó có giá trị bị đánh mất trong quá trình trao đổi. Một cảm nhận phổ biến khi dùng AI, như một người tham gia nói, là nó “giống như đang gian lận”.

Chuyện gì sẽ xảy ra với tính tự chủ khi việc tư duy trở thành một dịch vụ ta mua từ thuật toán? Nghiên cứu của MIT cho thấy mỗi lần sử dụng trí tuệ nhân tạo để tìm kiếm sự tiện lợi là một lần làm suy yếu ngọn lửa sáng tạo và có thể là cả tư duy của con người.

Việc sử dụng AI là điều không thể tránh khỏi. Ông Graham nói:

“Con tàu đã rời ga rồi. Nhưng chúng ta phải quyết định để nó chạy theo cách nào”.

Có thể có thời điểm, bối cảnh và cách dùng AI đúng đắn trong viết lách, ông nói. Với cách sử dụng cẩn trọng và có chủ đích, AI có thể nâng cao năng suất và thậm chí hỗ trợ sự sáng tạo.

Điều then chốt là sự tỉnh táo và chủ ý, nhằm khuyến khích học sinh và người dùng tư duy trước, và sử dụng AI như một công cụ – không phải cái nạng.