Màn hình điện tử: “kẻ cắp” tuổi thơ và sự phát triển toàn diện của trẻ

Những chiếc điện thoại, tivi, máy tính bảng hay máy tính đang hiện diện ngày càng nhiều trong tuổi thơ của những thế hệ gần đây. Chúng ta thường xuyên thấy trẻ “dán” mắt vào màn hình trong lúc giải trí, khi đang ăn, trước khi đi ngủ và lúc học tập.

Nhưng liệu màn hình điện tử chỉ là thứ tiêu khiển vô hại đối với trẻ em? Các nghiên cứu cho thấy thói quen này ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển não bộ trẻ. Một nghiên cứu năm 2021 chỉ ra thời lượng màn hình quá nhiều có liên quan đến teo các vùng của não, đặc biệt là vùng trước trán. Cũng theo nghiên cứu, teo vỏ não trước trán đã được chứng minh là ảnh hưởng đáng kể đến trí nhớ và làm gia tăng tỷ lệ mắc chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế.

Tác giả bài báo viết rằng, thời lượng tiếp xúc màn hình quá nhiều cũng liên quan đến sự suy giảm “trí thông minh kết tinh và trí thông minh linh hoạt”, cũng như làm giảm các chức năng điều hành.

Chức năng điều hành là những hoạt động nhận thức then chốt của não bộ trong độ tuổi trưởng thành, như khả năng lập kế hoạch, ghi nhớ chỉ dẫn, duy trì sự chú ý, thực hiện nhiều nhiệm vụ v.v. Dù trẻ có thể trưởng thành về mặt hình thể nhưng các chức năng điều hành chỉ thực sự hoàn thiện vào cuối độ tuổi 20.

Nghiên cứu khác cho thấy chỉ một giờ tiếp xúc màn hình mỗi ngày ở trẻ từ 2 đến 17 tuổi có liên quan đến giảm tính tò mò, tự kiểm soát kém và dễ phân tâm. Theo số liệu mới nhất của Cục Trẻ em, Bộ LĐ-TB&XH, hiện nay có tới 89% trẻ em truy cập và sử dụng Internet mỗi ngày, thời gian lên đến 5 – 7 tiếng/ngày. Theo khảo sát của Google năm 2022, Độ tuổi trung bình trẻ em Việt Nam sở hữu điện thoại di động là 9, trên thế giới là 13.

Trẻ em như trang giấy trắng, thiếu khả năng phân biệt tốt xấu và tự kiểm soát bản thân. Nếu cha mẹ phó mặc con cho màn hình điện tử, trẻ rất dễ bị cuốn hút vào các nội dung trong đó như game, mạng xã hội, video, có thể tàn phá sức khoẻ thể chất và tinh thần trẻ, hệ luỵ cho cả quãng đời còn lại.

Thiết bị thông minh trong trường học

Những thiết bị thông minh được kỳ vọng hỗ trợ trẻ học tập tốt hơn nhưng dường như đang phản tác dụng. Một nghiên cứu được thực hiện tại Học viện Quân sự Hoa Kỳ, đã phát hiện thấy “việc sử dụng máy tính xách tay không hạn chế thời gian làm giảm điểm thi của sinh viên trung bình 0,18 độ lệch chuẩn” trong khi “máy tính bảng làm giảm 0,17 độ lệch chuẩn”. Một trong những lý do là các thiết bị màn hình thường gây xao nhãng hơn là hỗ trợ giáo dục.

Bà Melanie Hempe là người sáng lập tổ chức ScreenStrong – một tổ chức chuyên hỗ trợ phụ huynh kiểm soát thời gian sử dụng thiết bị màn hình của con trẻ. Bà cho rằng màn hình còn gây cản trở việc học tập do trẻ dần phụ thuộc vào khả năng truy xuất thông tin nhanh của máy tính thay vì ghi nhớ bằng trí óc. Theo bà Hempe, việc ghi chép bằng tay thay vì bằng máy tính giúp trí nhớ trẻ tốt hơn.

“Cũng như mọi cơ bắp, não bộ cần được ‘luyện tập’ bằng cách suy nghĩ sâu và tư duy phản biện, chứ không chỉ đơn thuần là nhập dữ liệu hay lướt web để tìm câu trả lời nhanh cho xong việc”, bà chia sẻ.

Ngay cả những nghiên cứu ban đầu về học tập bằng máy tính trong trường học cũng cho thấy kết quả đáng lo ngại. Theo đó hành vi ít vận động và sử dụng thiết bị có màn hình dẫn đến giảm sức khỏe tâm thần, giảm vận động thể chất và mỏi mắt do màn hình kỹ thuật số. 

Hiện nay nhiều quốc gia đã cấm học sinh sử dụng điện thoại trong trường học, ngay cả trong giờ giải lao hay ăn trưa. Ngày 27/8/2024, Bộ trưởng Bộ Giáo dục Pháp cho biết nước này sẽ thí điểm thực hiện lệnh cấm sử dụng điện thoại di động tại trường đối với học sinh dưới 15 tuổi. Theo đó, nhà trường yêu cầu học sinh cất điện thoại thông minh vào tủ khóa hoặc để ở lối vào trong cả ngày học.

Tác động cảm xúc màn hình điện tử

Các thiết bị màn hình điện tử có liên quan đến những vấn đề cảm xúc như trầm cảm và lo âu. Một nghiên cứu xác nhận thời lượng tiếp xúc màn hình ở mức trung bình có liên quan đến suy giảm sức khỏe tâm lý, trong khi ở mức cao làm tăng gấp đôi nguy cơ chẩn đoán trầm cảm hoặc lo âu.

Lạm dụng điện thoại, máy tính cũng đang hủy hoại khả năng hòa nhập xã hội lành mạnh của trẻ em. Các nghiên cứu quan sát thấy trẻ em sử dụng màn hình quá nhiều có liên quan với khó khăn trong việc kết bạn, giảm hành vi vị tha và gia tăng nguy cơ phát sinh hành vi phản xã hội.

Thiếu vận động ngoài trời và ánh nắng mặt trời

Thời lượng màn hình quá nhiều có thể dẫn đến thiếu ngủ. Ánh sáng phát ra từ màn hình ức chế melatonin, do đó các nhà nghiên cứu nhận định rằng việc trẻ em được xem tivi, dùng điện thoại không giới hạn trong phòng ngủ dẫn đến tình trạng “ngủ không đủ giấc hoặc không ngon giấc”. 

Thiếu ngủ lại liên quan đến các vấn đề thể chất và các yếu tố nguy cơ gây bệnh tim mạch như huyết áp cao, béo phì, giảm cholesterol HDL, rối loạn điều hòa căng thẳng (tăng hưng phấn giao cảm cao, rối loạn điều hòa cortisol) và kháng insulin.

Ngoài thiếu ngủ, các hệ quả sức khỏe thể chất khác bao gồm suy giảm thị lực và giảm mật độ xương. Dành nhiều thời lượng cho màn hình sẽ làm giảm thời gian hoạt động ngoài trời của trẻ, gián tiếp làm trẻ mất đi cơ hội vận động, giao tiếp, hấp thu vitamin D và tiếp cận với khả năng chữa lành của thiên nhiên. 

Trên thực tế thiên nhiên có khả năng chữa lành vượt ngoài sức tưởng tượng của con người. Liệu pháp tắm rừng được cho là giảm lo âu, hormone căng thẳng, căng thẳng cơ thể, tức giận và mệt mỏi, đồng thời cải thiện chức năng miễn dịch và chỉ số đường huyết. Liệu pháp tắm rừng thậm chí đã được áp dụng như một phương pháp hỗ trợ điều trị bệnh tiểu đường loại 2.

Cha mẹ có thể làm gì?

Bà Hempe gợi ý cha mẹ nên phá vỡ các tín hiệu khởi động trẻ tìm đến màn hình, Vì việc đây thường là một thói quen. Bà đưa ra ví dụ về một cậu bé có thói quen sau giờ học là đi thẳng vào phòng để chơi game. Một ngày nọ, mẹ cậu bé quyết định sẽ chơi trò nhảy trên tấm bạt lò xo với các con sau giờ học. Hành động này ngay lập tức cắt đứt chuỗi hành vi quen thuộc và giới thiệu cho các con hình thức giải trí vui vẻ, không phụ thuộc vào màn hình.

Bên cạnh việc phá vỡ thói quen và các yếu tố kích thích, cha mẹ nên khuyến khích các hoạt động ngoài trời. Nếu thời tiết không thuận lợi phụ huynh có thể khích lệ con chơi các trò chơi, hoạt động thủ công và sáng tạo trong nhà.

Nhiều phụ huynh từng thừa nhận trẻ sẽ tức giận khi bị từ chối điều đã trở thành thói quen cố hữu, nhưng cha mẹ không nên nhượng bộ.

“Nếu con bạn nói rằng chúng cần điện thoại thông minh để học từ xa, để giữ liên lạc với bạn bè – đừng mua”, bà Hempe cho hay. “Chúng cũng muốn ăn bánh sandwich kem cả ngày và bỏng ngô vào bữa tối nữa đấy”.

Công nghệ là phần không thể thiếu trong cuộc sống, song chúng ta cần hướng dẫn con trẻ sử dụng một cách thông thái. Cha mẹ có thể truy cập trang web ScreenStrong.org để được hướng dẫn thêm về cách bảo vệ trẻ khỏi những tác động tiêu cực khi dùng các thiết bị màn hình mà không đánh mất những lợi ích tích cực.