Công nghệ quân sự Anh lọt vào tay Trung Quốc? Điều tra BBC gây chấn động

Một cuộc điều tra sâu rộng mới đây của BBC đã hé lộ quy mô và mục tiêu chiến lược đằng sau hàng chục tỉ bảng Anh mà Trung Quốc đã đầu tư vào Anh kể từ đầu thế kỷ 21. Báo cáo chỉ ra rằng một phần không nhỏ trong dòng vốn này giúp Bắc Kinh tiếp cận hoặc thậm chí sở hữu các công nghệ nhạy cảm có tiềm năng sử dụng trong lĩnh vực quân sự. Phát hiện này làm dấy lên những nghi ngờ lớn về mức độ mở cửa của Anh trong các ngành mang tính chiến lược, và đặt ra câu hỏi về những rủi ro an ninh quốc gia mà Anh đã xem nhẹ trong giai đoạn quan hệ song phương được coi là “kỷ nguyên vàng”.

Quy mô đầu tư khổng lồ và toan tính dài hạn của Trung Quốc

Theo dữ liệu ban đầu mà BBC tiếp cận từ tổ chức nghiên cứu Mỹ AidData, tính theo giá trị năm 2023, Trung Quốc đã đầu tư khoảng 45 tỷ bảng (tương đương 59 tỷ USD) vào Anh kể từ đầu những năm 2000. Điều này đặt Anh vào vị trí quốc gia đứng đầu trong G7 nếu xét trên quy mô kinh tế và dân số trong việc nhận vốn từ Trung Quốc.

Ông Brad Parks, Giám đốc AidData, giải thích rằng một phần các khoản đầu tư được thúc đẩy bởi mục tiêu thương mại, nhưng nhiều thương vụ lại khớp chính xác với chiến lược dài hạn của Bắc Kinh — đặc biệt là kế hoạch “Made in China 2025”, một chương trình quốc gia từ thập niên trước nhằm giúp Trung Quốc trở thành cường quốc dẫn đầu thế giới trong 10 ngành công nghệ cao, bao gồm robot, hàng không, xe điện, và chất bán dẫn.

Giáo sư Ginny Yan từ Đại học Khoa học và Công nghệ Hong Kong cũng nhấn mạnh, những hành động của Bắc Kinh cho thấy tư duy chiến lược rất dài hạn, trái ngược với cách tiếp cận ngắn hạn mà nhiều nước phương Tây thường có.

Không chỉ tìm kiếm lợi nhuận, Bắc Kinh theo đuổi chiến lược thâm nhập sâu hơn: thâu tóm công ty, tiếp cận tri thức, chuyển giao công nghệ và kỹ năng chuyên môn thông qua các thương vụ đầu tư. Chiến lược này được nhiều chuyên gia đánh giá là một phần của nỗ lực nhằm đẩy nhanh tham vọng trở thành siêu cường công nghệ.

Cựu lãnh đạo cơ quan tình báo GCHQ Sir Richard Dearlove đánh giá rằng London đã quá cởi mở trong việc cho phép vốn nước ngoài tiếp cận các ngành chiến lược, trong khi tại Trung Quốc, các doanh nghiệp phương Tây rất khó — thậm chí gần như không thể — đầu tư vào những lĩnh vực tương đương. Ông cho rằng Bắc Kinh “cực kỳ thận trọng” trong việc bảo vệ công nghệ cốt lõi, còn Anh thì ngược lại, nhiều năm qua thiếu biện pháp phòng vệ tương xứng.

• Anh lại hoãn phán quyết về kế hoạch xây siêu đại sứ quán Trung Quốc

Cảnh báo về nguy cơ chuyển giao công nghệ

Một trong những phát hiện gây chú ý nhất trong điều tra của BBC là vụ thâu tóm Imagination Technologies, một công ty thiết kế chip quan trọng đặt tại Hertfordshire. Công ty này chuyên thiết kế vi mạch bán dẫn được dùng trong máy tính và điện thoại. Giá trị của họ nằm ở tri thức và thuật toán độc quyền — những tài sản có thể ứng dụng vào công nghệ quân sự như hệ thống dẫn đường tên lửa hay điều khiển UAV.

Năm 2017, trong lúc công ty gặp khủng hoảng sau khi mất hợp đồng với Apple, quỹ tư nhân Canyon Bridge, có trụ sở tại California, đã mua lại với giá 550 triệu bảng. Tuy nhiên, BBC phát hiện Canyon Bridge chỉ có một nhà đầu tư: Canyon Bridge thuộc sở hữu của China Reform Holdings (中国国新控股) — một doanh nghiệp nhà nước trực tiếp báo cáo lên Quốc vụ viện Trung Quốc.

Đáng chú ý, đúng trước đó hai tháng, Canyon Bridge từng bị Mỹ chặn việc mua một công ty bán dẫn của Hoa Kỳ vì lo ngại an ninh quốc gia. Việc họ chuyển mục tiêu sang một công ty tại Anh — nơi lúc đó gần như không có cơ chế ngăn chặn tương đương — càng khiến giới phân tích lo lắng.

Ông Ron Black, cựu CEO của Imagination, kể lại rằng thoạt đầu Canyon Bridge khẳng định họ chỉ là nhà đầu tư ‘thụ động’. Nhưng đến năm 2019, mọi thứ thay đổi khi ông được triệu tập tới Bắc Kinh và được yêu cầu hợp tác trực tiếp với China Reform để chuyển toàn bộ tri thức, công nghệ và kỹ năng từ kỹ sư Anh sang kỹ sư Trung Quốc, đồng thời lên kế hoạch sa thải nhân sự Anh sau đó.

Ông Black nói đại diện phía Trung Quốc nói thẳng: “Chuyển giao tri thức của kỹ sư Anh cho kỹ sư Trung Quốc, rồi sa thải kỹ sư Anh — anh sẽ kiếm được rất nhiều tiền.”

Ông từ chối. Sau đó, China Reform tìm cách bổ nhiệm bốn giám đốc mới “không có hiểu biết về bán dẫn nhưng có quan hệ với Bắc Kinh” vào hội đồng quản trị. Khi lo ngại việc công nghệ có giá trị quân sự bị chuyển giao, ông đã cố cảnh báo chính phủ Anh — chỉ nhận được câu trả lời rằng đây là “vấn đề của công ty tư nhân”. Sau nhiều cảnh báo liên tiếp, ông Black từ chức, nhưng chính phủ cuối cùng cũng vào cuộc và ngăn việc bổ sung giám đốc. Dù ông rút đơn từ chức, ông bị sa thải ba ngày sau đó — và sau này tòa án lao động phán quyết ông bị sa thải không công bằng.

Imagination Technologies phủ nhận việc công nghệ của họ được dùng vào mục đích quân sự và khẳng định tuân thủ luật kiểm soát xuất khẩu. Canyon Bridge cũng nói thương vụ hoàn toàn do họ quyết định. Đại sứ quán Trung Quốc tại London phản bác cáo buộc và khẳng định Bắc Kinh luôn yêu cầu doanh nghiệp tuân thủ luật sở tại.

Tuy nhiên, mối liên hệ trực tiếp giữa China Reform và nhà nước Trung Quốc, cùng lời kể của Black, đã khiến vụ việc trở thành ví dụ điển hình về nguy cơ an ninh khi thiếu cơ chế giám sát chặt chẽ.

Bối cảnh “kỷ nguyên vàng” và sự ngây thơ chiến lược của Anh

Thương vụ của Imagination xảy ra đúng lúc Anh đang ở giai đoạn “nồng ấm” nhất với Bắc Kinh. Năm 2015, Chủ tịch Tập Cận Bình có chuyến thăm cấp nhà nước đầy trọng thị. Chính phủ của Thủ tướng David Cameron tuyên bố quan hệ Anh–Trung bước vào “kỷ nguyên vàng”. Trong bối cảnh kỳ vọng kinh tế lớn, London tỏ ra quá lỏng lẻo trong kiểm soát.

Cựu Ngoại trưởng và Bộ trưởng Tài chính Jeremy Hunt thừa nhận rằng vào thời điểm đó, London tin rằng Trung Quốc là “một quốc gia thân thiện và đầy cơ hội kinh tế”. Nhưng ông nói thêm: “Chúng tôi bắt đầu nhận thấy một Trung Quốc tham vọng hơn nhiều dưới bề mặt”.

Cựu Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ John Bolton cũng đánh giá phương Tây, bao gồm cả châu Âu và Mỹ, đã “quá ngây thơ” với Trung Quốc trong giai đoạn 2017–2018, vô tình để Trung Quốc có cơ hội tiếp cận công nghệ nhạy cảm.

Toàn cầu siết chặt kiểm soát đầu tư — Anh phản ứng chậm

AidData ghi nhận rằng Trung Quốc trở thành nguồn cho vay nước ngoài lớn nhất thế giới trong thế kỷ này, với khoản cho vay trị giá quy đổi tới 1,6 nghìn tỷ bảng. Cao điểm của hoạt động đầu tư nước ngoài của Trung Quốc là 2016–2017. Ngay sau đó, nhiều quốc gia phương Tây — đặc biệt là Mỹ, Đức và Ý — bắt đầu cải cách mạnh mẽ luật kiểm soát đầu tư liên quan đến an ninh quốc gia (từ 2018).

Trong khi đó, Anh phải tới năm 2022 mới hoàn tất và triển khai Đạo luật An ninh Quốc gia và Đầu tư (NSIA) — bị đánh giá là tương đối muộn.

Dù các quy định hiện nay chặt chẽ hơn, ông Brad Parks cảnh báo rằng vẫn còn nhiều lỗ hổng và việc đảm bảo hệ thống “không thể bị lợi dụng” là điều rất khó đạt đến.

Thách thức hiện nay đối với chính phủ Anh mới

Sau cuộc bầu cử năm 2024, Công đảng trở lại cầm quyền và đối mặt với tình thế khó khăn: họ cần tăng trưởng kinh tế, nhưng Trung Quốc vẫn là nguồn đầu tư lớn. Bộ trưởng Tài chính Rachel Reeves đã đến Bắc Kinh để thúc đẩy dòng vốn vào Anh, cho thấy sự phụ thuộc kinh tế khó né tránh.

Tuy nhiên, điều này làm dấy lên lo ngại trong nội bộ Công đảng. Một số nghị sĩ chỉ trích chính phủ vì chưa công bố “China Audit” — bản đánh giá về quan hệ với Trung Quốc mà ngoại trưởng đã hứa khi tranh cử. Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại Hạ viện, Dame Emily Thornberry, nói rằng chính phủ chỉ cung cấp “vài dòng tóm tắt” thay vì một bản báo cáo đầy đủ như cam kết. Bộ Ngoại giao biện minh rằng báo cáo không thể công bố vì lý do an ninh.

Sự thiếu minh bạch này làm gia tăng nghi ngờ về mức độ chính phủ thực sự sẵn sàng đối phó những rủi ro từ Trung Quốc.

Cảnh báo về một cuộc cạnh tranh chiến lược dài hơi

Điều tra của BBC cho thấy một bức tranh phức tạp: đầu tư của Trung Quốc mở ra cơ hội kinh tế lớn nhưng đồng thời cũng chứa rủi ro nghiêm trọng đối với an ninh quốc gia. Trường hợp Imagination Technologies là bài học rõ nét về cách công nghệ có thể bị chuyển giao nếu thiếu giám sát chặt chẽ.

Quá trình từ “kỷ nguyên vàng” đến nhận thức mới về cạnh tranh chiến lược phản ánh sự điều chỉnh mạnh mẽ trong quan hệ Anh–Trung và trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu. Anh và phương Tây cần nâng cấp hệ thống kiểm soát đầu tư nhằm bảo vệ tri thức, công nghệ và chủ quyền công nghiệp.

Như Sir Richard Dearlove nhận định, cân bằng giữa mở cửa thương mại và bảo vệ an ninh quốc gia là “một bài toán trị giá hàng nghìn tỷ USD”. Đối với Anh, việc tìm ra công thức tối ưu để vừa thu hút đầu tư, vừa bảo vệ lợi ích chiến lược sẽ là nhiệm vụ dài hạn, phức tạp và đầy thử thách trong những năm tới.