Mỹ vượt mặt Trung Quốc, trở thành nhà đầu tư lớn nhất tại châu Phi

Lục địa châu Phi đang trở thành đấu trường cạnh tranh chiến lược giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực khoáng sản và kim loại quan trọng như lithium, nguyên tố đất hiếm, coban và vonfram — những vật liệu cốt lõi cho xe điện, trung tâm dữ liệu AI, vũ khí hiện đại và công nghệ quốc phòng. Theo số liệu mới nhất, Hoa Kỳ đã âm thầm vượt qua Trung Quốc để trở thành nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) lớn nhất tại châu Phi, đánh dấu sự đảo ngược vị thế lần đầu tiên kể từ năm 2012.

Trong hai thập kỷ qua, Trung Quốc là bên thống trị đầu tư vào châu Phi, đặc biệt thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Bắc Kinh đã rót hơn 155 tỷ USD vào các dự án cơ sở hạ tầng tại khu vực cận Sahara, xây dựng đường bộ, cảng, và đập thủy điện nhằm mở rộng ảnh hưởng địa chính trị. Tuy nhiên, phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu (EU), đã bắt đầu tăng tốc quay trở lại lục địa này.

Năm 2022, chính quyền Tổng thống Joe Biden cùng các quốc gia G7 khởi động Đối tác Đầu tư và Cơ sở hạ tầng Toàn cầu (PGII) trị giá 600 tỷ USD, với mục tiêu cung cấp một “lựa chọn thay thế dân chủ” cho mô hình BRI của Trung Quốc. EU cũng công bố chính sách mới nhằm củng cố quan hệ với châu Phi cùng thời điểm đó.

Từ năm 2024, dưới thời Tổng thống Donald Trump trở lại Nhà Trắng, Washington tiếp tục đẩy mạnh chính sách giảm phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng các kim loại chiến lược như đất hiếm, đồng, nhôm, germani và vonfram. Trong cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung, việc Bắc Kinh hạn chế xuất khẩu khoáng sản quan trọng đã khiến các nước phương Tây lo ngại và buộc Mỹ phải mở rộng nguồn cung ứng từ châu Phi, nơi có trữ lượng khoáng sản dồi dào.

Theo dữ liệu của Sáng kiến Nghiên cứu Trung Quốc – Châu Phi (China-Africa Research Initiative) thuộc Đại học Johns Hopkins, năm 2023, Mỹ đã đầu tư 7,8 tỷ USD vào châu Phi, cao gấp đôi mức 4 tỷ USD của Trung Quốc, qua đó giành lại vị trí nhà đầu tư FDI lớn nhất tại lục địa này.

Các công ty lớn của Mỹ đầu tư vào Châu Phi

Động lực chính của sự thay đổi này là Tập đoàn Tài chính Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (DFC) – cơ quan được thành lập năm 2019 trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, với sứ mệnh “chống lại ảnh hưởng của Đảng Cộng sản Trung Quốc tại các khu vực chiến lược”. DFC hiện là công cụ đầu tư chủ lực của Washington nhằm thúc đẩy các dự án cơ sở hạ tầng chất lượng cao, đồng thời khuyến khích hợp tác công – tư để tái định hình chuỗi cung ứng toàn cầu, giảm ảnh hưởng của Trung Quốc.

Một ví dụ điển hình là khoản tài trợ 3,9 triệu USD của DFC dành cho Trinity Metals – công ty khai khoáng của Rwanda – để phát triển ba mỏ thiếc, tantali và vonfram trong nước. Chủ tịch công ty, Shawn McCormick, cho biết chính phủ Mỹ “rất ủng hộ việc chúng tôi chuyển chuỗi cung ứng trực tiếp đến Hoa Kỳ”. Hiện Trinity đang xuất khẩu vonfram và thiếc từ Rwanda sang các nhà máy chế biến tại Pennsylvania, qua đó xây dựng chuỗi cung ứng khoáng sản song song với Trung Quốc. McCormick khẳng định việc xuất khẩu sang Mỹ hoàn toàn là quyết định thương mại, không phải mệnh lệnh chính trị.

Công ty ReElement Africa, một chi nhánh của American Resources, cũng đang xây dựng nhà máy lọc khoáng sản và kim loại quan trọng tại tỉnh Gauteng (Nam Phi). Giám đốc điều hành Ben Kincaid nhấn mạnh rằng sự hợp tác với các quốc gia châu Phi sẽ giúp gia tăng giá trị nội địa, nâng cao tay nghề lao động và thúc đẩy phát triển công nghiệp địa phương, qua đó tạo ra mô hình phát triển bền vững hơn so với cách làm truyền thống của Trung Quốc.

Các nhà phân tích dự đoán DFC sẽ đóng vai trò ngày càng lớn trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump. Nhà Trắng đang mở rộng phạm vi đầu tư của DFC, bao gồm cả các dự án rủi ro cao hoặc ở những quốc gia giàu có hơn, nhằm thu hút thêm vốn tư nhân Mỹ. Tổng thống Trump gần đây đã đề cử Ben Black, một nhà đầu tư và cố vấn pháp lý nổi tiếng, làm Chủ tịch DFC, người cho rằng DFC nên hợp tác cùng khu vực tư nhân thay vì thay thế vai trò của thị trường.

Ngược lại, Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc đang chững lại. Theo Trung tâm Tài chính và Phát triển Xanh của Đại học Phục Đán (Thượng Hải), đầu tư cơ sở hạ tầng của Trung Quốc tại châu Phi cận Sahara đã giảm 55% trong giai đoạn 2021–2022, chỉ còn khoảng 7,5 tỷ USD. Sự suy giảm này cho thấy Bắc Kinh đang gặp khó khăn về tài chính và chiến lược trong việc duy trì đà đầu tư khổng lồ ở nước ngoài.

Theo tờ Nikkei, chuyên gia kinh tế Alicia Garcia-Herrero (ngân hàng đầu tư Natixis, Pháp) nhận định: “Mặc dù Trung Quốc vẫn là một thế lực lớn tại châu Phi trong hơn hai thập kỷ, nhưng sự trở lại mạnh mẽ của các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Mỹ, có thể làm suy yếu ảnh hưởng của Bắc Kinh và khiến Sáng kiến Vành đai và Con đường mất dần sức hút.”