Một đoạn sử ngoại giao đời Tiền Lê (980 – 1009)

Khi Đinh Tiên Hoàng mất, con là Đinh Toàn còn nhỏ, Thập đạo tướng quân là Lê Hoàn, nhân gặp lúc quân Tống kéo sang, được các tướng sĩ tôn lên ngôi vua.

Lê Hoàn phá quân Tống ở Chi Lăng (Ôn Châu, Lạng Sơn), chém tướng nhà Tống là Hầu Nhân Bảo, quân Tàu tan vỡ, nước ta thoát được nạn xâm lăng.

Nhưng Lê Hoàn sợ quân lực của mình không đủ để chống lại với Tống triều, mới thi hành một chính sách ngoại giao khôn khéo.

Năm 982, sai sứ sang nhà Tống thông hiếu và báo tin về việc đánh được Chiêm Thành.

Năm 985 (Thiên Phúc thứ 6) sứ Tàu sang, khi về Lê Hoàn cho đưa rùa vàng, ngà voi sang biếu để xin lĩnh tiết trấn.

Đến tháng 10 năm sau, nhà Tống sai chức Tả Cố Khuê tiết là Lý Nhược Chuất và Quốc tử giám bác sĩ là Lý Giác đem chế sách sang phong cho Lê Hoàn làm “Kim tử quang lộc đại phu kiêm hiệu Thái úy An Nam đô hộ Tĩnh hải quân tiết độ sứ, kinh triều quân, khai quốc hầu”.

Trong bài chế sách, đại lược có những câu: “Sĩ Nhiếp là người thông minh biết hòa cho dân tộc đất Việt được yên ổn, Triệu Úy Đà là người kính thuận tuân theo chiếu chỉ của nhà Hán mà không trái, vỗ về dân di lạc để tỏ rõ đức hóa của Trung Triều”.

Lê Hoàn nhận tờ chế sách rất kính cẩn, tiếp đãi sứ giả rất hậu, lại sai đem trả hai tướng của nhà Tống bắt được năm trước là bọn Quách Quân Biện, Triệu Phụng Huân.

Trong khi tiếp sứ, Lê Hoàn đã nói với sứ: “Nước chúng tôi nhỏ mọn, núi sông xa xôi, cương giới vạn dặm lệch ở một khu đất. Thế mà sứ giả đi lại, trèo đèo, lội suối, qua mấy non sông thật là khó nhọc.”

Lý Giác (sứ Tàu) đáp: “Bản triều phong đất cho chư hầu vạn dặm, các quận đến 400 chỗ, có chỗ bằng phẳng, có chỗ hiểm trở, một phương này đã lấy gì làm xa!”

Rồi cùng năm ấy, Lê Hoàn sai Ngô Quốc Ấn đem đồ cống sang Tàu, nhân tiện tâu về việc người Chiêm Thành là Bồ La Át đem hộ hàng hơn trăm người xin nội phụ.

Năm 987, nhà Tống lại sai Lý Giác sang sứ, đi đến chùa Nam Sách (?), Lê Hoàn sai Pháp sư tên là Thuận giả làm lái đò để đón.

Lý Giác là một nhà văn học, gặp lúc ấy, trên giòng sông, có hai con ngỗng bơi trên mặt nước. Lý Giác trông thấy ứng khẩu đọc hai câu thơ:

Nga nga lưỡng nga nga,
Ngưỡng diện hướng thiên nha.

Dịch:

Song song hai con ngỗng,
Ven trời ngửa mặt trông.

Người lái đò (Pháp sư Thuận) cầm bơi chèo khua xuống nước và đọc hai câu đối văn:

Bạch mao phó lục thủy,
Hồng trạo bãi thanh ba.

Dịch:

Lông trắng phó nước biếc,
Giọng xanh vẫy trèo hồng.

Lý Giác lấy làm ngạc nhiên vì người lái đò giỏi thơ. Khi về đến sứ quán, Lý Giác có đưa tặng pháp sư bài thơ sau đây:

Hạnh ngộ minh thời tán thịnh du,
Nhất thân nhị độ sứ Giao Châu;
Đông đô nhất biệt tâm vưu luyến
Nam Việt thiên trùng vọng vị hưu;
Mã đạp yên vân xuyên lãng thạch,
Xa trì thanh chướng phiếm trường lưu;
Thiên ngoại hữu thiên ưng viễn chiếu,
Khê đàm ba tĩnh kiến thiềm thu.

Dịch:

May gặp đời thái bình khen mưu thịnh trị của nhà vua,
Một mình hai lần sang sứ châu Giao;
Chốn Đông đô đã hai lần từ biệt,
Trong lòng còn quyến luyến nơi Nam Việt ngàn trùng;
Mong mỏi không thôi, vó ngựa séo lên mây khói,
Như xuyên đá phẳng, bánh xe vượt khỏi chốn rừng xanh dài tới ngọn sông dài;
Ngoài trời có mặt trời nên soi xa khắp núi khe,
Đầm lặng sóng trông tỏ rõ vừng trăng thu.

Pháp sư Thuận có dâng bài thơ trên lên vua Lê Hoàn (Đại Hành); vua cho đòi Khuông Việt Ngô Chân Lưu vào đưa xem. Khuông Việt xem xong tâu rằng: “Bài thơ này Lý Giác cũng tôn Bệ hạ không kém gì vua Tàu.” Vua khen có ý tốt sai tiếp đãi tử tế.

Khi Lý Giác ra về, vua sai Khuông Việt làm bài ca tiễn:

Tường quang phong hảo cẩm phàm trường,
Giao vọng thiên tiên phúc dĩ hoàng,
Vạn trùng san, thủy thiệp trường lang.
Cửu thiên quy lộ trường,
Nhân tình thâm-thiết đối ly trường,
Phạn luyến sử tình lang;
Nguyện tương thâm ý biên cương,
Phân minh tấu ngã hoàng.

Dịch:

Gió lạnh đưa đi theo cánh buồm gấm,
Lại về cõi thần tiên là chốn để hương;
Non nước muôn trùng đi qua Thương Lang,
Về chín từng trời đường đi còn dài;
Nhân tình thâm thiết,
Đối với chén rượu biệt ly có lòng luyến sự tình,
Xin đem thâm ý vì chốn biên cương,
Tâu với nhà vua được rõ ràng.

Đến năm 990, vua Tống sai Tả chính ngôn là Tống Cảo, Hữu chính ngôn là Vương Thế Tắc đem chế sắc gia phong cho Lê Hoàn chức Đặc Tiến.

Khi Tống Cảo về nước, vua nhà Tống có truyền cho Tống Cảo đem hết cả các điều mắt thấy, tai nghe tâu lên, Tống Cảo dâng sớ có những đoạn sau:

“Cuối mùa thu năm ngoái, chúng tôi đến coi Giao Châu: Lê Hoàn sai nha nội đô chỉ huy sứ bọn Đinh Thừa Chính đem 9 chiếc chiến thuyền với 300 quân đến đón, từ cửa bể vào phải lội sóng gió, trải nhiều phen nguy hiểm.

Qua nửa tháng đến sông Bạch Đằng đi tắt vào cửa bể, theo nước thủy triều mà đi; phàm những chỗ nghỉ lại có ba gian nhà tranh mới làm gọi là ‘quán dịch’, nghĩa là ‘quán trạm’.

Đi đến Tràng Châu (có lẽ là Trường Yên, Kinh đô Hoa Lư) Lê Hoàn trương hoàng để khoe khoang, đem tất cả chiến thuyền ra giàn bày gọi là ‘diệu quân’. Từ đấy đi thẳng đến Giao Châu độ 15 dặm, có năm gian đình lợp tranh đề là ‘mao kinh dịch’.

Lại sai người xua đuổi trâu bò của dân gian gọi là ‘quan ngưu’, không đầy một nghìn con mà khoe là mười vạn.

Cho gọi tất cả dân ra rồi bảo đó là quân lính, cho mặc những áo sặc sỡ, chèo thuyền đánh trống reo hò để làm ra cái thế bày trận.

Được một lát, bọn thì tung rước Lê Hoàn ra ngoài cõi để đón. Lê Hoàn ngồi trên mình ngựa nghiêng mình thờ lạy, hô thỉnh Hoàng Đế xong, cầm cương ngựa cùng sứ giả, cùng đi rồi lấy trầu mời ở trên mình ngựa, đây là phong tục mời khách rất quý.

Trong thành không có nhà dân ở, chỉ có vài nóc nhà tre gọi là dinh quán, còn dinh phủ thì chật hẹp, ngoài cửa đề chữ ‘Minh đức môn’.

Lê Hoàn người xấu, một mắt nhỏ, mũi cao, râu ngắn, ăn nói vụng về, mỗi khi chầu chiếu thì rập đầu nhận chiếu không lạy. Cảo tin là thật.

Sau mở tiệc ăn yến lại ra chỗ cửa bể, làm trò để cho khách xem: Lê Hoàn bỏ giày đi chân không, cầm ngọn tre lội xuống nước để đâm cá; mỗi khi trúng một con cá thì những người chung quanh đều hò reo nhảy múa.

Phàm những người ngồi trong tiệc đều sai cởi dải đội mũ, Lê Hoàn mặc nhiều áo sặc sỡ và áo đỏ, đội mũ giắt ngọc trân châu.

Hoàn lại tự hát để mời rượu, chẳng ai hiểu là hát gì.

Rồi lại sai vài mươi người đem một con rắn lớn dài vài trượng định nấu để mời sứ giả với lời rằng: ‘Nếu ăn được bảo làm cỗ để mời’, lại còn buộc hai con hổ đem đến để chầu, sứ giả đều không nhận.

Quân lính có đến 3000 người đều thích ở trán ba chữ ‘Thiên tử quân’, tính số lương cấp cho bằng thóc, dã lấy mà ăn. Binh khí chỉ có cung nỏ, bát gỗ, súng tay, ống lệnh yếu ớt không thể dùng được.

Lê Hoàn là người khinh xuất, tàn nhẫn gần gũi bọn tiểu nhân (?), tâm phúc có năm bảy bọn đứng lẫn ở bên cạnh, khi uống rượu lấy hiệu tay làm vui.

Phàm quan thuộc người nào khéo nịnh được cất nhắc đến chỗ thân cận, dầu người tả hữu có lỗi nhỏ cũng giết, hoặc lấy roi đánh vào lưng từ một trăm đến hai trăm roi.

Khí hậu không rét, nên tháng 11 trong năm còn mặc áo đơn và cầm quạt…”

Trở lên trên là một vài đoạn về sử ngoại giao của Lê Hoàn (Vua Đại Hành), đoạn trên chép khi tiếp sứ có hoa thơ và tiễn cũng có thơ rất là lịch sự. Nhưng nếu xem ở bản dịch bài sớ của Tống Cảo thì ta nhận thấy có nhiều điều chắc sử gia đã cố ý chép sai để miệt thị vua Lê Đại Hành.

Việc ấy cũng dễ hiểu, vì Tống Cảo là người Trung Quốc mà quân Tàu vừa bị Lê Hoàn đánh tan ở Chi Lăng, giết tướng là Hầu Nhân Bảo, Tống Cảo cố ý chép sai để vu cho Lê Hoàn là một ông vua không có lễ nghĩa, quân đội, binh khí không có gì và Hoàn lại là người tàn nhẫn.

Nhưng qua bài sớ đó, ta đã nhận thấy gì?

Lê Hoàn đã dụng tâm đón sứ không xuống ngựa, sóng cương ngựa cùng đi ngang hàng, khi tiếp chiếu thư không lạy cáo là đau chận, đến khi mời khách lại đem rắn và hổ ra, xem sứ có dám dùng không để thị uy, thật là những cử chỉ “ngạo nghễ” với thiên sứ; thái độ ấy sau này ít ai dám đem ra đối đãi với sứ Trung Quốc.

Phải chăng đó cũng là một “khóe” giao thiệp của người đã chiến thắng ngoại địch để vừa giữ tình hòa hảo với lân bang, vừa nêu cao thanh danh cho Tổ quốc.

Ngoại giao cần phải đi đôi với quân lực; điều nhận xét ấy, từ ngày xưa, ông cha ta đã hiểu biết và áp dụng một cách sáng suốt tài tình.

Tiên Đàm
Nguyễn Tường Phượng

Đăng trên Văn Hóa Nguyệt San số 1 tháng 5-1952
Theo bản scan đăng trên Nhà Kho Quán Ven Đường do Huỳnh Chiếu Đẳng sưu tập và chia sẻ (ndclnh-mytho-usa.org)

Xem thêm: