Trí tuệ cổ nhân: Thà tiết kiệm mà tủn mủn còn hơn xa xỉ mà kiêu ngạo

Trong “Tả truyện” có câu: “Tiết kiệm là đại đức trong những việc thiện, xa xỉ là đại ác trong những việc ác”. Đức tính tiết kiệm không chỉ là một thói quen tốt mà còn là nền tảng của đạo đức, giúp con người sống điều độ, biết trân trọng giá trị của vạn vật. Ngược lại, sự hoang phí dễ làm con người sa vào thói hư tật xấu và gây hại cho bản thân cũng như xã hội.

Trong Luận Ngữ, Khổng Tử nói: “Xa xỉ sẽ trở nên kiêu ngạo không khiêm tốn, tằn tiện sẽ thành ra quê mùa, tủn mủn. Thay vì không khiêm tốn thì ta thà chịu tiếng quê mùa, tủn mủn còn hơn”.

Vào thời quân chủ, bên cạnh các triều đại thịnh thế và minh quân, cũng có rất nhiều trường hợp mà vua, chư hầu và quan lại sống xa hoa, vui chơi hưởng lạc, tiêu phí quốc dụng. Đây là điều làm hại đến quốc lực và đến người dân. Do đó nếu phải chọn giữa hai cái hại, thì Khổng Tử sẽ chọn cái ít hại hơn. Mặc dù tằn tiện dễ bị người khác cho là quê mùa, tủn mủn, nhưng dẫu sao điều ấy chủ yếu cũng là tự mình chịu, còn cao ngạo thì lại chủ yếu xúc phạm đến người khác, làm tổn hại người khác, thậm chí là tổn hại nhân quần. Cũng như vậy, lễ nghi có thể làm ra thật trang nghiêm thù thắng, nhưng cũng có thể thông qua khiêm tốn và giản dị mà giữ gìn sự tôn nghiêm.

Trong lịch sử cũng có rất nhiều tấm gương tiết kiệm, sử gia Tư Mã Quang thời Tống có ghi chép lại về một số vị quan thanh liêm cần kiệm trong “Huấn kiệm thị Khang” của mình.

Khi Lý Văn Tĩnh Công làm tể tướng thời Tống, ông đã xây dựng một ngôi nhà trong Phong Khâu Môn. Phần trước của phòng khách trong ngôi nhà chỉ đủ chỗ cho một con ngựa quay đầu. Có người bảo rằng thế là quá chật hẹp, nhưng ông chỉ cười và nói: “Ngôi nhà này sẽ được truyền lại cho con cháu. Phòng khách này quả thực chật hẹp khi tôi làm tể tướng nhưng với các chức quan như thái chúc, phụng lễ thì nó cũng đã đủ rộng rồi”.

Khi quan tham tri chính sự Lỗ Công còn giữ chức gián quan, có lần vua Tống Chân Tông phái người tìm ông vào triệu kiến gấp. Người đó tìm mãi cuối cùng thấy ông ở một quán rượu. Sau khi Lỗ Công vào cung, Chân Tông hỏi ông đã đi đâu, Lỗ Công trả lời thành thật. Hoàng đế nói: “Khanh là người đảm nhận chức quan thanh cao, tại sao lại đi ăn uống ở quán rượu?” Ông trả lời rằng: “Nhà hạ thần nghèo khó, khách đến không có đủ bát đũa, rượu thịt và hoa quả, nên hạ thần mới mời khách đến đãi ở quán rượu”. Thấy Lỗ Công không hề giấu giếm nên Hoàng thượng càng thêm tôn trọng ông hơn.

Khi Trương Văn Tiết lên làm quan tể tướng thời Tống Nhân Tông, cuộc sống của ông vẫn giống như khi làm tiết độ phán quan ở Hà Dương. Có người thân thiết đã khuyên ông rằng: “Hiện giờ bổng lộc mà ngài nhận được cũng khá, nhưng sao mà cuộc sống vẫn cứ tằn tiện thế này. Mặc dù ngài thanh liêm, tiết kiệm, nhưng người ngoài sẽ bàn tán rằng ngài đạo đức giả giống như Công Tôn Hoằng đắp chăn vải. Ngài cũng nên làm theo thói quen của mọi người một chút thì hơn.”

Trương Văn Tiết nói: “Ta hôm nay nhận được bổng lộc nhiều thế này chả lẽ không lo được cho cả nhà ăn ngon mặc đẹp hay sao? Nhưng theo lẽ thường tình, người ta từ tằn tiện sang xa xỉ thì dễ, còn từ xa xỉ mà quay về tằn tiện lại rất khó. Bổng lộc ngày hôm nay của ta có thể tận hưởng mãi được không? Sức khỏe của ta có thể duy trì mãi được không? Nếu như một ngày nào đó ta bị bãi quan hoặc lâm bệnh chết, gia cảnh không được như bây giờ nữa thì người nhà vốn đã quen với cuộc sống xa xỉ sẽ không thể ngay lập tức sống tằn tiện được. Đến lúc đó nhất định sẽ phải ăn đói mặc rét vì đã tiêu pha phung phí hết nhẵn tài sản. Chẳng thà cho dù ta có làm quan lớn hay không, còn sống hay đã chết, thì mức sinh hoạt của gia đình cứ nên giữ như hiện nay”.

Trong cuộc sống ngày nay, việc thực hành tiết kiệm mang đến nhiều lợi ích thiết thực, không chỉ giúp cá nhân ổn định tài chính mà còn góp phần nuôi dưỡng tinh thần tự chủ, biết quý trọng sức lao động và giá trị của vật chất. Bên cạnh đó, như Khổng Tử nói, cái hại của tiết kiệm là ở chỗ tủn mủn. Việc hạn chế tiêu dùng là cần thiết, nhưng không nên vì tiết kiệm mà bỏ qua những chi phí quan trọng cho sức khỏe, học tập hoặc các nhu cầu tinh thần chính đáng. Tiết kiệm đúng mức vì thế không chỉ là giảm bớt chi tiêu, mà còn là nghệ thuật lựa chọn và sử dụng hợp lý những gì thật sự cần cho cuộc sống.

Ngoài ra, tiết kiệm cũng là một điều đáng suy ngẫm trong bối cảnh văn minh hiện đại.

Nền văn minh vật chất hiện đại, với khả năng sản xuất hàng hóa dồi dào và tốc độ tiêu dùng ngày càng tăng, đã mang lại cho con người nhiều tiện nghi chưa từng có. Tuy nhiên, sự dư thừa ấy cũng kéo theo hàng loạt hệ lụy nghiêm trọng. Quá trình khai thác tài nguyên và sản xuất ồ ạt khiến môi sinh bị tàn phá: rừng bị chặt phá, nguồn nước bị ô nhiễm, không khí độc hại. Những hệ quả này không chỉ ảnh hưởng đến cân bằng sinh thái mà còn đe dọa trực tiếp đến sức khỏe và sự tồn tại của con người.

Bên cạnh đó, sự phong phú của vật chất vô tình nuôi dưỡng lòng tham và tâm lý chạy theo dục vọng không giới hạn. Khi hàng hóa liên tục được cải tiến và thay mới, nhiều người dễ rơi vào vòng xoáy tiêu thụ không điểm dừng. Điều này tạo nên lối sống lãng phí, và dần làm mờ nhạt những giá trị tinh thần bền vững như sự giản dị, lòng biết ơn. Nền văn minh vật chất nếu thiếu sự định hướng nhân văn không chỉ làm méo mó nhu cầu của con người mà còn khiến xã hội phải trả giá đắt bằng chính môi trường sống và đạo đức cộng đồng.

Theo “Tinh giải Luận ngữ: Dữ kỳ bất tôn dã, ninh cố“
Đăng trên ChanhKien.org
Ninh Sơn biên tập

Xem thêm:

• Sự xa xỉ của nhân vật Thạch Sùng trong lịch sử
• Chúa Chổm không thật sự nợ nhiều như chuyện dân gian vẫn kể

Mời xem video: