Mạng xã hội, bạo lực và nguy cơ biến đổi nhận thức cộng đồng

Các chuyên gia cảnh báo rằng việc tiếp cận dễ dàng và thường xuyên với những nội dung bạo lực thực tế trên mạng xã hội đang dần làm sai lệch thái độ của con người đối với bạo lực, biến nó từ điều gây sốc thành điều bình thường – thậm chí là giải trí. Đây là một hiện tượng phức tạp, khó kiểm soát, và không thể giải quyết hoàn toàn chỉ bằng công nghệ tự động hóa như thuật toán hay AI.

Sự khác biệt giữa bạo lực hư cấu và bạo lực thật

Bạo lực luôn là một phần của trải nghiệm con người, từ chiến tranh đến tội phạm, nhưng theo GS. Jeffrey Blevins (Đại học Cincinnati), chưa bao giờ nội dung bạo lực lại xuất hiện nhiều và dễ tiếp cận như hiện nay. Mạng xã hội, trái ngược với phim ảnh hay trò chơi điện tử – nơi bạo lực là hư cấu và có kiểm soát – lại trưng bày bạo lực thực tế cho mọi đối tượng, không phân biệt độ tuổi, thường là không có ngữ cảnh hoặc mục đích giáo dục.

Nội dung này thường đi kèm với các bình luận khiếm nhã, phản cảm, hoặc xen lẫn với các đoạn video hài hước, giải trí khác, tạo nên thứ mà giới trẻ gọi là “rối loạn não bộ” – một sự hòa trộn ngẫu nhiên, gây mất phương hướng trong cảm xúc và đạo đức.

Chính trị hóa và phi nhân tính hóa bạo lực

PGS. Andrew Selepak (Đại học Florida) chỉ ra rằng các chia rẽ chính trị hiện nay đã khiến nhiều người bị gán mác là “thấp kém”, bị tước nhân tính, và điều này mở đường cho việc biện minh cho hành vi bạo lực chống lại họ. Mạng xã hội góp phần vào việc này bằng cách lặp lại những nội dung phi nhân tính hóa, như mô tả một nhóm nào đó là “phát xít” hoặc “ác quỷ”, từ đó khiến bạo lực trở thành điều hợp lý hoặc thậm chí “đúng đắn”.

Khảo sát và bằng chứng thực tế

Theo khảo sát của Quỹ Tài trợ Thanh thiếu niên năm 2024 tại Anh và xứ Wales, gần 70% thanh thiếu niên (13–17 tuổi) từng chứng kiến bạo lực thực tế trên mạng xã hội. TikTok dẫn đầu về mức độ tiếp xúc với tỷ lệ 44%, theo sau là X với 43%, dù chỉ một phần tư thanh thiếu niên sử dụng nền tảng này. Facebook, Snapchat và Instagram cũng có tỷ lệ dao động từ 31–33%.

Vụ ám sát nhà bình luận bảo thủ Charlie Kirk gần đây là một minh chứng điển hình. Các video chi tiết về vụ việc vẫn lan truyền mạnh mẽ trên mạng xã hội bất chấp quy định hạn chế của nền tảng, chứng tỏ sự bất lực của hệ thống kiểm duyệt nội dung hiện nay.

Hiệu ứng giảm nhạy cảm và thay đổi thái độ

Trong nhiều năm qua, nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc tiếp xúc liên tục với nội dung bạo lực dẫn đến hiệu ứng “giảm nhạy cảm” – người xem dần ít bị sốc hơn, ít cảm thấy bạo lực là điều nghiêm trọng.

Ông Selepak nhận xét rằng ngoài chiến tranh, chưa từng có thời điểm nào trong lịch sử mà con người có thể chứng kiến bạo lực nhiều như vậy. Người bình thường không gặp bạo lực ngoài đời hàng ngày, nhưng lại có thể xem hàng giờ video bạo lực mỗi ngày trên mạng. Ngay cả những người tiếp xúc với bạo lực trực tiếp như nhân viên cứu hộ, cảnh sát… cũng thường chỉ thấy hậu quả, trong khi người dùng mạng xã hội lại thấy toàn bộ hành vi từ đầu đến cuối – điều này làm mờ ranh giới giữa thực tế và giải trí.

Thuật toán và thương mại hóa nội dung gây sốc

Cả Blevins và Selepak đều đồng thuận rằng thuật toán cá nhân hóa chính là một trong những nguyên nhân lớn nhất khiến nội dung bạo lực lan rộng. Khi người dùng chỉ xem một vài video thuộc thể loại này, thuật toán sẽ nhận diện “sở thích” và tiếp tục gợi ý nội dung tương tự, khiến họ bị cuốn vào “vòng xoáy bạo lực” mà không nhận ra.

Hơn nữa, nội dung gây sốc, tức giận, phản cảm lại thu hút nhiều tương tác hơn (bình luận, chia sẻ, thời gian xem…), nên thuật toán càng ưu tiên hiển thị, từ đó tạo lợi nhuận quảng cáo cao hơn cho nền tảng. “Các nền tảng kiếm tiền từ thời gian người dùng ở lại xem quảng cáo. Họ không có động lực để loại bỏ những nội dung giữ chân người dùng lâu, dù đó là nội dung tiêu cực”, ông Selepak nói.

Ông Blevins bổ sung: “Thuật toán rất giỏi phân tích nội dung, nhưng lại không hiểu được ngữ cảnh hay đạo đức.”

Tác động xã hội thực tế: Bạo lực từ mạng tràn ra đời thực

Mạng xã hội không chỉ hiển thị bạo lực – nó thúc đẩy và tạo điều kiện cho bạo lực xảy ra. Theo khảo sát tại Anh, 16% thanh thiếu niên thừa nhận từng tham gia vào hành vi bạo lực trong 12 tháng qua, trong đó hai phần ba cho rằng mạng xã hội là một phần nguyên nhân: từ cãi vã online dẫn đến xung đột ngoài đời, đến những bình luận khiêu khích hoặc phi nhân tính hóa người khác.

Một nghiên cứu năm 2021 về thanh thiếu niên da đen ở Mỹ cũng chỉ ra rằng xung đột “tầm thường” trên mạng dễ biến thành bạo lực nghiêm trọng ngoài đời. Mạng xã hội bị coi là “môi trường khuếch đại” xung đột – nơi mà những lời nói nhỏ cũng có thể trở nên nghiêm trọng do bị hiểu sai hoặc bị cổ vũ bởi những người ngoài cuộc.

Tuyên truyền, cực đoan hóa và định hướng hành vi

Một mối nguy khác đến từ việc các nhóm cực đoan, chính trị, hoặc thù hận tận dụng mạng xã hội để truyền bá tư tưởng, khuyến khích bạo lực – dù không trực tiếp kêu gọi. Ông Blevins cho rằng: nếu bạn tạo tài khoản mới, gõ vào một vài từ khóa mang tính cực đoan, thuật toán sẽ nhanh chóng đẩy bạn vào “bong bóng nội dung” cực đoan hơn. Điều này làm gia tăng hiệu ứng buồng vang (echo chamber), nơi người dùng chỉ nghe những điều củng cố niềm tin cá nhân.

AI và chatbot cũng góp phần, khi ngày càng có nhiều AI “nịnh hót” người dùng, xác nhận những niềm tin lệch lạc, khiến người dùng cảm thấy được ủng hộ, dù niềm tin đó phi đạo đức hoặc cực đoan.

Dư luận thay đổi: Cảnh giác nhiều hơn với mạng xã hội

Trước những tác động tiêu cực ngày càng rõ ràng, dư luận – đặc biệt là ở Mỹ – đang thay đổi thái độ với mạng xã hội.

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC), năm 2023, gần 80% học sinh trung học ở Mỹ sử dụng mạng xã hội nhiều lần mỗi ngày, và gần 1/3 sử dụng hơn một lần mỗi giờ. Tuy nhiên, theo thăm dò của Pew Research, gần 50% thanh thiếu niên thừa nhận họ dành quá nhiều thời gian trên mạng xã hội – tăng mạnh so với mức 25% vào năm trước đó.

Một tín hiệu khác là sự ủng hộ việc hạn chế điện thoại trong trường học cũng đang tăng. Năm 2024, 44% người Mỹ ủng hộ cấm học sinh sử dụng điện thoại suốt ngày học, tăng từ mức 36% đầu năm.

Công nghệ không thể thay thế đạo đức

Vấn đề không chỉ nằm ở nội dung bạo lực, mà là cách nội dung đó được phân phối, gợi ý, và gắn với hành vi con người trong xã hội số. Các chuyên gia cho rằng thuật toán, dù hiệu quả trong phân phối nội dung, lại thiếu khả năng hiểu bối cảnh đạo đức. Khi bị khai thác vì lợi nhuận, nó có thể làm tổn thương cả cộng đồng.

Việc kiểm soát bạo lực trên mạng xã hội không chỉ đòi hỏi công nghệ, mà cần cả giải pháp đạo đức, pháp lý và giáo dục. Quan trọng hơn, nó cần một cộng đồng người dùng có ý thức và thái độ cảnh giác trước những gì họ đang tiêu thụ hàng ngày.

Mời độc giả đón đọc nội dung gốc: “Mạng xã hội đang bóp méo mối quan hệ của con người bằng bạo lực như thế nào?”