Chất ngọt không calo, lo nhiều hậu quả

Trong thế giới hiện đại, khi nỗi ám ảnh về cân nặng và bệnh tiểu đường ngày càng gia tăng, các chất ngọt không calo (non-caloric sweeteners – NCS) như sucralose, aspartame, và saccharin đã trở thành lựa chọn phổ biến để thay thế đường truyền thống. Chúng được quảng bá là “giải pháp hoàn hảo” giúp người dùng tận hưởng vị ngọt mà không phải lo lắng về calo, tăng cân hay rối loạn đường huyết. Tuy nhiên, các nghiên cứu mới nhất đang đặt ra câu hỏi lớn: Liệu chúng ta có đang đánh đổi sức khỏe vì vị ngọt “ảo giác”?

Sự thật không ngọt ngào về sucralose

Một nghiên cứu quan trọng công bố trên Nature Metabolism vào tháng 3 năm 2025 đã cho thấy rằng sucralose – một trong những chất ngọt không calo phổ biến nhất – có thể kích hoạt các vùng não liên quan đến cảm giác đói nhiều hơn so với đường thật (sucrose).

Nghiên cứu thực hiện trên 75 người trẻ tuổi với nhiều mức cân nặng khác nhau đã sử dụng ba loại đồ uống: sucralose, sucrose và nước lọc, kết quả thu được đã cho thấy:

• Sucralose làm tăng lưu lượng máu vùng dưới đồi – trung tâm điều hòa cơn đói của não.
• Người uống sucralose cảm thấy đói nhiều hơn so với khi uống đường thật.
• Các vùng não xử lý động lực và cảm giác (somatosensory) hoạt động mạnh hơn khi tiếp nhận sucralose.

Điều này cho thấy sucralose không chỉ là chất tạo ngọt “thụ động” mà còn có thể gây rối loạn hệ thần kinh trung ương điều khiển cảm giác no – đói, từ đó thúc đẩy tăng thèm ăn, ăn nhiều hơn và nguy cơ tăng cân gián tiếp.

Không hấp thu calo, nhưng vẫn ảnh hưởng đến sức khỏe

Trong một thời gian dài, chất ngọt nhân tạo như sucralose từng được xem là trơ sinh học, tức là sau khi vào cơ thể, chúng sẽ đi qua hệ tiêu hóa mà không bị hấp thu hay tương tác với các quá trình sinh học bên trong. Tuy nhiên, những phát hiện gần đây đã lật ngược giả định này.

Gây rối loạn hệ vi sinh vật đường ruột

Hệ vi sinh vật (microbiota) trong ruột đóng vai trò như một cơ quan sống thứ hai của con người, ảnh hưởng đến tiêu hóa, miễn dịch, và cả chuyển hóa năng lượng. Các nghiên cứu gần đây, phát hiện ra:

• Sucralose làm thay đổi thành phần hệ vi khuẩn ruột, làm giảm các chủng có lợi như Lactobacillus và Bifidobacteria, đồng thời gia tăng các vi khuẩn gram âm sản sinh độc tố (endotoxins).
• Những thay đổi này làm tăng tính thấm thành ruột, khiến độc tố vi khuẩn dễ xâm nhập vào máu – gây viêm hệ thống và có thể dẫn đến các bệnh mạn tính như đái tháo đường type 2, béo phì, và gan nhiễm mỡ.

Kích hoạt viêm và stress oxy hóa

Sucralose không chỉ tác động gián tiếp thông qua vi khuẩn mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến tế bào người qua các cơ chế phân tử:

• Làm gia tăng sản xuất gốc tự do có khả năng phá hủy màng tế bào, DNA và protein.
• Kích hoạt yếu tố then chốt trong con đường gây viêm mạn tính.
• Tăng biểu hiện các enzyme liên quan đến tổn thương mô và viêm cấp độ tế bào.

Điều này làm tăng nguy cơ phát triển các bệnh viêm mạn tính như viêm khớp, bệnh tim mạch, và thoái hóa thần kinh.

Tác động đến hormone đường ruột và cảm giác no

Hệ tiêu hóa không chỉ tiêu hóa thức ăn – nó còn gửi tín hiệu ngược lại cho não để điều chỉnh cảm giác đói và no. Các hormone quan trọng như:

• GLP-1 (glucagon-like peptide 1): giúp tạo cảm giác no, điều hòa insulin.
• GIP (gastric inhibitory peptide): điều hòa đường huyết.
• CCK (cholecystokinin): giảm cảm giác thèm ăn.

Sucralose có thể làm rối loạn hoạt động của các hormone này, dẫn đến mất cảm giác no sau khi ăn, tăng nhu cầu nạp năng lượng và rối loạn chuyển hóa đường.

Tác động đến gan và chức năng thải độc

Một số nghiên cứu trên động vật và mô hình tế bào đã chỉ ra rằng:

• Sucralose làm giảm hoạt động của các enzyme giải độc gan, như cytochrome P450.
• Làm giảm khả năng chuyển hóa lipid, dẫn đến gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD).
• Có thể gây thay đổi biểu hiện gen ở tế bào gan, làm tăng nguy cơ tích tụ chất béo và rối loạn lipid huyết.

Khuyến cáo từ WHO về chất ngọt không calo

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) vào năm 2023 đã ra khuyến cáo hạn chế sử dụng chất tạo ngọt không phải đường, đặc biệt cho mục đích giảm cân hoặc phòng ngừa bệnh không lây nhiễm. Dù khuyến cáo này mang tính điều kiện (vì bằng chứng chưa đủ mạnh), nhưng nó dựa trên một tổng quan hệ thống cho thấy:

• Không có lợi ích bền vững về kiểm soát cân nặng.
• Có nguy cơ tiềm ẩn làm tăng tỷ lệ mắc đái tháo đường type 2, bệnh tim mạch, và tăng tỷ lệ tử vong ở người trưởng thành.
• Phụ nữ mang thai tiêu thụ NCS có thể tăng nguy cơ sinh non.

Lời cảnh tỉnh từ “ảo giác vị ngọt”

Chúng ta thường bị đánh lừa bởi một giả định sai lầm: “Miễn không có calo là vô hại.” Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây cho thấy chất ngọt không calo chưa chắc đã là ngọt lành.

Việc tiêu thụ các chất tạo ngọt nhân tạo không những không hỗ trợ giảm cân, mà còn có thể gây tăng cảm giác đói, rối loạn chuyển hóa, và ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thần kinh – miễn dịch.

Nếu bạn nghĩ rằng mình ít khi dùng chất tạo ngọt nhân tạo thì có thể bạn đang không để ý. Sucralose và các chất tương tự hiện nay xuất hiện rất phổ biến trong nhiều loại thực phẩm và đồ uống quen thuộc, đặc biệt là những sản phẩm được gắn nhãn “ăn kiêng”, “không đường” hoặc “ít calo”.

Một số ví dụ phổ biến bao gồm: Nước ngọt ăn kiêng (diet soda) và nước có gas “zero calo”; nước tăng lực, nước điện giải không đường; sữa hạt, sữa chua, trà sữa đóng chai được quảng cáo “không đường”; kẹo cao su, viên ngậm thơm miệng và một số thuốc, thực phẩm chức năng hoặc viên ngậm trị ho cũng có thể chứa sucralose

Vì sucralose ngọt hơn đường gấp 600 lần, nên chỉ cần một lượng rất nhỏ cũng đủ tạo vị ngọt đậm đà. Điều này khiến người dùng khó phát hiện và dễ tiêu thụ nhiều hơn mình tưởng, nhất là khi dùng hằng ngày trong các sản phẩm đóng gói sẵn.

Chúng ta không cần phải hoàn toàn quay lại với đường mía truyền thống – nhưng cũng không nên mù quáng đặt niềm tin vào sucralose hay bất kỳ chất tạo ngọt nhân tạo nào khác. Hãy:

Ths.BS Nguyễn Thanh Hà