Phủ nhận y khoa và 4 mối nguy hại cho bệnh nhân

Khi các triệu chứng của bệnh nhân bị bác sĩ xem nhẹ hoặc bác bỏ, hậu quả không chỉ là sự thất vọng mà còn có thể dẫn đến tổn thương tâm lý, chậm trễ chẩn đoán, và mất niềm tin vào hệ thống y tế. Phủ nhận y khoa đang trở thành một vấn đề sức khỏe cộng đồng, đòi hỏi sự thay đổi trong cách bác sĩ tiếp cận và chăm sóc bệnh nhân.

Phủ nhận y khoa là gì?

Melissa Geraghty, một nhà tâm lý học sức khỏe lâm sàng tại Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ, đã trải qua những cơn liệt nửa dưới cơ thể không rõ nguyên nhân ở tuổi 34. Cô chia sẻ: “Tôi được nói rằng đó chỉ là lo âu. Suốt đời, tôi chịu đựng đau mãn tính và các triệu chứng lạ, nhưng lại bị bảo rằng chúng chỉ là tưởng tượng”. Cuối cùng, Geraghty được chẩn đoán mắc hội chứng dây chằng cột sống, một dị tật hiếm gặp cần phẫu thuật thần kinh.

Geraghty là nạn nhân của phủ nhận y khoa – hành vi bác bỏ hoặc xem nhẹ triệu chứng của bệnh nhân. Thuật ngữ này bắt nguồn từ vở kịch năm 1938 (Gaslight), trong đó một người chồng thao túng vợ khiến cô nghi ngờ nhận thức của mình.

Năm 2022, “gaslighting” được Merriam-Webster vinh danh là “từ của năm”. Trong y khoa, nó ám chỉ việc bác bỏ những mối quan ngại chính đáng của bệnh nhân. Đến năm 2023, “phủ nhận y khoa” trở thành xu hướng trên TikTok, thu hút hơn 226 triệu lượt xem.

Tác hại của phủ nhận y khoa

Một báo cáo mới, phân tích 151 nghiên cứu định tính với 11.307 cá nhân và 11 bệnh lý (như COVID kéo dài, đau cơ xơ hóa, lạc nội mạc tử cung, hội chứng Ehlers-Danlos, nhịp tim nhanh tư thế đứng, và lupus ban đỏ hệ thống), đã chỉ ra các hậu quả nghiêm trọng của phủ nhận y khoa, hay còn gọi là sự phủ nhận triệu chứng. Các hậu quả bao gồm:

• Tâm trạng và niềm tin: Bệnh nhân tự nghi ngờ, xấu hổ, đặt câu hỏi như “Tôi có đang tưởng tượng ra không? Có phải tất cả chỉ là trong đầu tôi”?
• Phản ứng y tế: Mất niềm tin vào bác sĩ, dẫn đến tổn thương y khoa lâu dài.
• Thay đổi hành vi: Tránh khám chữa bệnh, ngay cả với các vấn đề không liên quan.
• Chậm trễ chẩn đoán: Gây ra kết quả bất lợi cho sức khỏe.

Allyson Bontempo, tác giả chính tại Trường Y Rutgers Robert Wood Johnson, cho biết: “Bệnh nhân tự hỏi liệu mình có đang tưởng tượng, dẫn đến tổn thương tâm lý dài hạn và ảnh hưởng xấu đến việc chăm sóc y tế sau này”. Geraghty chia sẻ: “Sự bác bỏ này làm xói mòn niềm tin và làm tổn hại ý thức về bản thân”.

Bệnh nhân thường mô tả giảm nhẹ triệu chứng để không bị coi là nói quá mức và nhiều người tránh gặp bác sĩ vì cảm thấy vô vọng. Điều này dẫn đến chậm trễ chẩn đoán và điều trị, gây tổn hại sức khỏe. Theo báo cáo năm 2025 của tổ chức an toàn y tế toàn cầu ECRI, phủ nhận y khoa là mối đe dọa lớn đối với an toàn bệnh nhân, vượt xa tác động tâm lý để trở thành vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng.

Tại sao bác sĩ phủ nhận triệu chứng

• Áp lực thời gian: Devora Shapiro, phó giáo sư tại Đại học Ohio, giải thích rằng bác sĩ chịu áp lực lớn từ việc tăng số lượng bệnh nhân và giảm thời gian chăm sóc trực tiếp.
• Quyết định y khoa: Alexandra Fuss, giám đốc Y học Hành vi tại Bệnh viện Đa khoa Massachusetts, lưu ý rằng bác sĩ phải biện minh cho các quyết định (như chỉ định xét nghiệm) trước nhà quản lý và bảo hiểm. Họ cũng đối mặt với bệnh nhân có tư duy khách hàng, đòi hỏi xét nghiệm hoặc điều trị cụ thể.
• Triệu chứng khó giải thích: Anna Hayburn, nhà tâm lý học tại Cleveland Clinic, cho biết các triệu chứng không rõ ràng thường không phù hợp với hệ thống y tế hoặc bảo hiểm, dẫn đến việc bị quy kết cho yếu tố tâm lý. Nhiều bệnh nhân có tình trạng thần kinh phức tạp phải chờ năm trời để được chẩn đoán đúng, khiến họ kiệt sức.

Lời khuyên cho bác sĩ để tránh phủ nhận y khoa

1. Thừa nhận giới hạn kiến thức:  Hãy nói, “Tôi chưa biết, nhưng tôi sẽ cùng bạn tìm hiểu”. Điều này hỗ trợ bệnh nhân tốt hơn là bác bỏ triệu chứng.
2. Giải thích rõ ràng: Nếu từ chối xét nghiệm hoặc điều trị, bác sĩ hãy giải thích lý do để bệnh nhân không cảm thấy bị bác bỏ.
3. Lắng nghe bệnh nhân: Việc lắng nghe giả thuyết của bệnh nhân giúp xây dựng niềm tin, dù không cần đồng ý hoàn toàn.
4. Tránh che lấp chẩn đoán: Không nên quy triệu chứng vật lý cho tâm lý hoặc khuyết tật. Ví dụ, với hội chứng ruột kích thích, hãy giải thích vai trò của trục ruột-não và nhấn mạnh rằng hỗ trợ tâm lý là một phần của chăm sóc toàn diện.
5. Thể hiện sự đồng cảm: Những câu như “Tôi tin bạn” hoặc “Điều đó chắc hẳn rất khó khăn” có thể thay đổi bầu không khí buổi khám.
6. Cho phép đặt câu hỏi: Dành thời gian cho câu hỏi của bệnh nhân, dù lịch trình bận rộn. Nếu cần, hãy hẹn lần khám tiếp theo.
7. Xác nhận thay vì trấn an: Không nên nói triệu chứng là bình thường, vì điều này có thể bị xem là bác bỏ. Xác nhận triệu chứng giúp người bệnh cảm thấy không phải tự họ diễn hóa ra.

Zed Zha, một bác sĩ gia đình, nhấn mạnh rằng dù phủ nhận y khoa đang thu hút sự chú ý, nghiên cứu về nó còn hạn chế. Một số ý kiến cho rằng nên bỏ thuật ngữ này vì nó ảnh hưởng đến ngành y. Tuy nhiên, Zha cho rằng đó cũng là một dạng phủ nhận – làm như vấn đề không tồn tại.

Thay vì loại bỏ thuật ngữ, ngành y nên tập trung vào chăm sóc bệnh nhân một cách khẳng định và nghiêm túc với triệu chứng của họ. Việc này không chỉ xây dựng niềm tin mà còn cải thiện kết quả sức khỏe, giảm thiểu tổn thương y khoa và đảm bảo bệnh nhân được lắng nghe.

Ths. BS Nguyễn Thanh Hà