Dương Trí Trạch: Vị Tể tướng giúp dựng văn bia Văn Miếu thời Lê Trung Hưng

Họ Dương là dòng họ trâm anh thế phiệt có lịch sử từ lâu đời, ảnh hưởng lớn đến lịch sử dân tộc. Đến thời Lê Trung Hưng dòng họ này có người làm Tể tướng giúp dựng lập văn bia ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám, giúp các văn bia được liền mạch qua thời gian dài gián đoạn do chiến tranh loạn lạc.

Dương Trí Trạch

Họ Dương đến đời Dương Phúc Minh di cư từ Hưng Nguyên (Nghệ An) đến định cư ở Bạt Trạc, huyện Thiên Lộc (nay là xã Yên Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh). Họ Dương ở đây phát khoa bảng, thời nhà Lê dòng họ có 2 đời liên tiếp đỗ đạt làm quan trụ cột trong Triều là Đệ nhất giáp Chế khoa Tả thị lang Binh bộ Dương Trí Dụng, cùng con là Tả thị lang Công bộ Thái bảo Nham Thạch hầu Dương Trí Thân.

Dương Trí Thân có người con là Dương Trí Trạch. Khoa thi năm năm 1619 thời vua Lê Kính Tông có vài nghìn sĩ tử tham gia, nhưng chỉ có 7 người đỗ đại khoa trong đó có Dương Trí Trạch.

Dương Trí Trạch có 40 năm làm quan, ông có nhiều đề nghị giúp ổn định Xã Tắc, tạo ra mối quan hệ tốt đẹp giữa Đàng Ngoài và Đàng Trong. Ông cũng có những biện pháp trị các tham quan nhũng nhiễu của dân, lại từng lên Cao Bằng đánh giặc giúp dân chúng ổn định cuộc sống.

Dương Trí Trạch từng cùng Phạm Công Trứ dâng sớ tâu vua về việc thuê khoán làm trường học và cung đốn các thứ cho các kỳ thi Hương nên giảm bớt để đỡ phí tổn cho dân.

Năm 1660, ông cùng với Phạm Công Trứ dâng sớ về việc trị quốc phải dùng cả văn lẫn võ:

“Đường lối trí trị là thưởng phạt nghiêm minh theo mệnh ra sức để nên công việc thì tùy theo công lao mà bàn thưởng hoặc người nào dùng dằng nhát sợ hành quân trái luật thì lấy quân luật mà trị tội. Đó là phép thường dùng để khuyên răn rất là nghiêm ngặt. Văn thần thì nên giúp vua thương dân để tô điểm thái bình, nếu biết giữ thanh liêm chăm việc, ngay thẳng để xứng chức vụ thì tùy theo chứng tích mà khen thưởng hoặc người nào thừa hành công việc, cùng là xét hỏi kiện tụng nếu không đỗ lỗi trước mà cứ uốn phép hối lộ để chậm quá kỳ xét xử không đúng, câu kết bè đảng vì ân nghĩa riêng mà nhận lời thỉnh thác làm nhiều nhũng tệ, đến nổi nát chính hại dân, tội nhẹ thì xử giáng chức, tội nặng thì xử theo quân luật để bỏ hết thói tệ cho nghiêm phép nước”

Về ngoại giao, Dương Trí Trạch được tin tưởng cử làm Chánh sứ sang nhà Minh 2 lần, giúp việc bang giao giữa hai nước được tốt đẹp.

Dương Trí Trạch cũng được Triều đình giao cho tổ chức 3 kỳ thi, một lần giữ nhiệm vụ là Giám thí và hai lần được giao làm Tri Cống cử, ông đều hoàn thành nhiệm vụ, chọn được những người có tài phục vụ đất nước.

Dựng lập văn bia

Thời Lê Trung Hưng từ năm 1554 đến năm 1652 có 25 khoa thi, dù nhiều người đỗ đạt nhưng lại không được dựng bia trong Văn Miếu – Quốc Tử Giám do chiến tranh khiến xã hội bất ổn.

Sau đó Triều đình cử Dương Trí Trạch sao lục lại các khoa thi trong thời gian này nhằm bổ sung dựng bia các vị đỗ tiến sĩ trong Văn Miếu.

Các văn bia thời kỳ này đều do Dương Trí Trạch làm. Như khoa thi năm 1592, ông có bài trên bia ký như sau:

“Bề trên đặt khoa thi cốt để thu hút nhân tài, đâu phải để trông vào cho đẹp mắt. Kẻ dưới đăng tên dự thi là để theo bậc thang mà bước lên đường huân nghiệp, đâu phải để mưu cầu danh lợi. Bởi nền chính sự tốt đẹp của quốc gia không có nhân tài thì không thể gây dựng được mà kẻ hào kiệt ắt phải do khoa cử thì mới có dịp tiến thân”.

Khoa thi năm 1643 ông có văn bia rằng:

“Đời mở nền trí trị, vận thuộc thời yên bình. Kính nghĩ: Thái Tổ Cao hoàng đế thánh triều, trời ban trí dũng, từng trải kinh luân, xua hết loài cọp beo, giữ cho dân yên ổn, việc đầu dựng trường học nuôi dưỡng nhân tài thiên hạ.

Liệt thánh hoàng đế kế thừa thể chế thành pháp, làm sáng rõ quy mô, vun mạch nhân hậu, chỉnh đốn kỷ cương bốn phương, rộng đặt khoa trường để đón bậc tuấn kiệt trong thiên hạ. Buổi bấy giờ khoa mục thịnh hành, văn phong chấn phát, cơ nghiệp thái bình ức vạn năm chính là ở lúc này.

Bỗng chốc ngụy Mạc phạm thượng, nhưng quốc thống như sợi chỉ chưa đứt. May thay mệnh trời chưa đổi, cơ hội trung hưng chính là ở lúc này. Trang Tông Dụ hoàng đế, Trung Tông Vũ hoàng đế, Anh Tông Tuấn hoàng đế kế thừa nghiệp lớn, đều nhờ sức Thế Tổ Minh Khang đại vương giúp cho sáng lại nhật nguyệt đôi vừng.

Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, khoa mục là chí công của thiên hạ. Xưa nhà Thành Chu lập trường quốc học là cách để lấy hiền tài, đã có tuyển Tiến sĩ, đó là khởi đầu. Về sau, nhà Đường cho Tiến sĩ là bảng Long hổ, nhà Tống cho Tiến sĩ là khoa Tướng tướng. Thế đủ biết việc đặt khoa mục đã có từ lâu vậy.

Đến nay Hoàng thượng bệ hạ ở ngôi vua, nắm cơ tạo tác, làm chấn phát lớn Nho phong, mở mang phô bày văn giáo. Cho nên nhân tài nối nhau xuất hiện làm bậc danh thần của nước nhà.

Còn như khoa thi này là khoa đầu tiên của niên hiệu Phúc Thái, được nhiều nhân tài, làm vẻ vang hơn đời trước. Nay dựng bia đá một lần mà truyền tới lâu dài, đạo tác thành nhân tài, cách khích lệ kẻ sĩ há chẳng rõ ràng, đầy đủ lắm sao?”.

Dương Trí Trạch làm văn bia hoàn chỉnh đầy đủ tại Văn Miếu, góp công lớn trong giáo dục, giúp hệ thống bia tiến sĩ ở Văn Miếu được liền mạch rõ ràng, khích lệ tinh thần hiếu học cho các Nho sĩ đương thời cũng như hậu thế sau này.

Sau khi làm văn bia cho toàn bộ 25 khoa thi, ông được thăng làm Tham tụng (tương đương Tể tướng), “Lịch triều hiến chương loại chí” chép lại rằng:

“Đầu đời Trung hưng [các người đỗ] từ chế khoa năm Thuận Bình giáp Dần(1554) đến năm Khánh Đức Nhâm Thìn (1552) cộng 25 khoa, chưa có bia đề tên, đến nay ông vâng chỉ khắc tên vào bia đá. Khi làm xong việc long trọng ấy rồi được vào làm Tham tụng phủ chúa, lên Thượng thư bộ Hộ thêm chức Thiếu bảo”.

Sau 40 năm là quan, Dương Trí Trạch xin nghỉ hưu, năm 1661 ông được vua Lê Thần Tông tặng đôi câu đối như sau:

Tứ thập niên lập triều, triều đình ý trọng
Thất thập tuế trí sĩ, sĩ hoạn thành danh

Diễn nghĩa:

Bốn chục năm ở triều, triều đình trọng dụng
Bảy chục tuổi về hưu, đỗ đạt làm quan đều nổi tiếng

Ngoài ra Vua cũng cho khắc bia đá ghi chép lại những công lao của ông. Năm 1662 Dương Trí Trạch mất thọ 77 tuổi, đền thờ của ông được xây dựng tại thôn Thạch Ngọc, xã Khánh Vĩnh Yên.

Sử gia Phan Huy Chú đánh giá về Dương Trí Trạch như sau:

“Ở triều hơn 40 năm, trải qua các chức vụ ở viện Khu mật đã lâu, tính thẳng thắn giữ luật phép, không có ai thỉnh thác được (nhờ vả việc riêng); bàn việc gì tuy hơi nghiêm khắc nhưng theo lẽ công bằng giữ điều ngay thẳng, bấy giờ ai khen cũng là danh thần”.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Họ Dương qua chiều dài lịch sử dân tộc
• Dương Tự Minh: Vị Phò mã lang hai lần được nhà Lý gả công chúa
• Những ghi chép về việc vua Lý Thần Tông là thiền sư đầu thai

Mời xem video: