Hậu duệ Nguyễn Trãi ở làng Phù Khê

Trong vụ án Lệ Chi Viên, Nguyễn Trãi bị xử tru di tam tộc, nhưng một số ít người may mắn thoát được. Người vợ cả là Trần Thị Thành có 3 người con là Nguyễn Khuê, Nguyễn Ứng, Nguyễn Phù. Khi vụ án xảy ra chỉ Nguyễn Phù may mắn chạy thoát đến làng Phù Đàm (nay là Phù Khê, Từ Sơn, Bắc Ninh), mai danh ẩn tích ở đó. Phải 22 năm sau, đến năm 1464 vua Lê Thánh Tông mới giải oan cho Nguyễn Trãi.

Thất tuế thần đồng

Ở Phù Đàm, năm 1514, họ Nguyễn sinh được Nguyễn Quỳnh Cư, theo gia phả là hậu duệ đời thứ 4 của Nguyễn Trãi. Các tài liệu, giai thoại, gia phả viết khá nhiều về Nguyễn Quỳnh Cư khi còn nhỏ vì cậu bé là thần đồng, nhưng khi làm quan thì rất ít tài liệu nhắc đến.

Gia phả trong dòng họ ghi chép lại rằng Nguyễn Quỳnh Cư là “thất tuế thuộc thiện văn – thế hiệu thần đồng”, 7 tuổi đã thuộc lòng văn sách.

Chuyện kể rằng có vị quan nghỉ hưu một lần đang xem đánh cá ở ao làng, thấy Quỳnh Cư có khuôn mặt khôi ngô liền hỏi đang đọc sách gì. Quỳnh Cư đáp rằng đang đọc sách Đại Học (sách Đại Học là kinh điển của Nho gia). Vị quan nói sẽ ra một câu đối, nếu đối được sẽ thưởng cho con cá to.

Rồi vị quan đọc câu đối “Bạch ngư phủ thủy điện” (nghĩa là, cá trắng nổi mặt nước), Quỳnh Cư đáp ngay rằng: “Hoàng điểu chỉ kỳ ngung” (chim vàng đậu góc gò). Vị quan liền mua ngay con cá to thưởng cho Quỳnh Cư.

Nhưng sau đó vị quan nghĩ bụng thằng bé này có tài như vậy e rằng sẽ vượt trội con cháu nhà mình, nên cho gia nhân mời Quỳnh Cư đến nhà. Quỳnh Cư đến nơi, quan nói muốn thưởng tiền cho, Quỳnh Cư từ chối nhưng quan nói quan đã ban thưởng thì phải nhận. Quan nói tiền thưởng để trong hòm gỗ, quan mở nắp hòm lên rồi nói cứ thò tay vào mà lấy. Quỳnh Cư thò tay vào thì quan bỗng bỏ tay ra khiến nắp hòm sập vào làm Quỳnh Cư bị dập cả 5 ngón tay. Quan lại trách cậu bé sao chậm rút tay ra làm quan tưởng đã rút tay ra rồi, về đắp thuốc sẽ khỏi.

Cũng may Quỳnh Cư bị dập 5 ngón tay trái, vì thế vẫn dùng tay phải để viết được. Từ đó cậu càng chăm chỉ dùi mài kinh sử, học cùng với cha mình.

Sau khi cha mất thì cậu theo học với thầy đồ Đàm Liêm. Thấy cậu bé thông minh nên thầy rất quý và có làm bài thơ thất ngôn tứ tuyệt về học trò của mình như sau:

Phù Đàm Nguyễn tộc phát anh tài
Mạch đức nền văn rực ánh mai
Cái tiếng thần đồng năm trước ấy
Vẫn còn thắm mãi chẳng hề phai.

Đến khoa thi năm 1541 thời nhà Mạc, Nguyễn Quỳnh Cư dự thi và đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân. Thầy Đàm Liêm vui lắm, đã làm bài thơ như sau:

Thất tuế thần đồng kim cổ lãm
Nhất gia tiến sĩ quốc gia hoan.

Dù có nhiều nguồn viết về thần đồng Nguyễn Quỳnh Cư, nhưng sau khi làm quan rất ít nguồn sử liệu viết về ông, chỉ viết rằng ông làm quan đến chức Tham chính, được ban tước Văn Khê bá. Có lẽ lúc đó nhà Mạc đã vào thời mạt nên ông không có nhiều cơ hội thể hiện tài năng của mình.

Hậu duệ phát đường khoa bảng

Năm 1573, vua Lê Thế Tông lên ngôi, làng Phù Đàm kỵ húy với tên của Vua là Lê Duy Đàm, nên phải đổi tên thành Phù Khê. Tên này còn giữ đến ngày nay.

Một người cháu huyền tôn của Nguyễn Quỳnh Cư là Nguyễn Hồ sinh năm 1664, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa thi năm 1668, làm quan đến Tham Chính sứ Thanh Hoa. Ông tài năng có tiếng nên khi mất được Vua ngự bút phê là “danh quán thiên hạ”.

Nguyễn Hồ có 3 người con đều đỗ đạt làm quan, trong đó Nguyễn Hán nổi tiếng là người văn hay chữ tốt, được giảng dạy ở trường Quốc Tử Giám. Vì thế mà dân chúng có câu về hai cha con như sau:

Nguyễn Hồ, Nguyễn Hán
Danh quán thiên hạ.

Cháu của Nguyễn Hán là Nguyễn Trọng Đột, thuở nhỏ đã thích văn chương. Năm 1746, ông tham gia kỳ thi Hội và vượt qua tam trường. Tuy nhiên sau đó loạn lạc khắp nơi, ông giúp dân các tổng Nghĩa lập, Mẫn Xà và Hà Đỗ giữ vững trị an.

Khoa thi năm 1748 đời vua Lê Hiển Tông, Nguyễn Trọng Đột dự thi và đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, tên đứng thứ tư, làm quan đến Hàn lâm viện thị chế tước Lĩnh Nam bá.

Vì ông có ơn giúp dân 3 tổng Nghĩa Lập, Mẫn Xà và Hà Đỗ nên dân chúng có câu:

Có ông tiến sĩ thần tam tổng
Có cụ thơm quân tước một nhà
Con cháu công hầu xây sử ký
Mát tai nam tử đấy ai mà.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Thần đồng hay chữ vì kiêu căng mà mất ngôi Trạng nguyên
• Vài tìm hiểu về nguồn gốc của danh từ thần đồng

Mời xem video: