Lịch sử sông Hương

Nói đến Huế, nhiều người nghĩ ngay đến dòng sông Hương thơ mộng. Dòng sông này gắn liền với chiều dài lịch sử văn hóa Huế, trở thành biểu tượng của vùng đất Cố Đô.

Lịch sử những lần thay đổi tên gọi

Sử sách trong nước viết về dòng sông Hương lần đầu tiên là dưới thời Thượng Hoàng Trần Nhân Tông.

Năm 1306, vua Chiêm Thành là Chế Mân dâng 2 châu là châu Ô và châu Rý làm của hồi môn để lấy công chúa Huyên Trân. Nhà Trần đổi tên 2 châu này thành Hóa châu. Sông Hương vốn thuộc về châu Rý, nhà Trần khi nhận vùng đất này thường gọi dòng sông này là sông Linh, đây cũng là tên gọi đầu tiên của sông Hương khi được sáp nhập vào Đại Việt.

Tuy nhiên công chúa Huyền Trân đến Chiêm Thành chỉ 11 tháng thì vua Chế Mân chết. Theo tục lệ Chiêm Thành thì Huyền Trân là hoàng hậu phải lên giàn hỏa thiêu để chết theo Vua. Vua Trần Anh Tông thương em gái liền cho Trần Khắc Chung đến Chiêm thành viếng thăm rồi tìm cách cứu công chúa Huyền Trân trở về Đại Việt.

Sự việc này khiến quan hệ Chiêm Thành và Đại Việt xấu đi. Vua Chiêm là Chế Chí thường xúi giục dân ở Hóa châu nổi loạn, từ đó sông Linh nhiều lần chứng kiến những xung đột giữa hai dân tộc.

Sau này khi quân Minh đánh bại nhà Hồ, nổ ra cuộc khởi nghĩa của nhà Hậu Trần, sông Linh cũng chứng kiến nhiều cuộc chiến bảo vệ Giang Sơn của nhà Hậu Trần.

Năm 1469 thời vua Lê Thánh Tông có nhiều thay đổi hành chính cùng tên gọi, khu vực sông Linh thuộc huyện Kim Trà, nên sông Linh được đổi theo tên huyện là sông Kim Trà.

Khi chúa Nguyễn Hoàng vào Đàng Trong, hai bên bờ sông Kim Trà đã hình thành các khu dân dân cư. Chúa cho đổi tên sông Kim Trà thành sông Hương Trà.

Đến thời chúa Nguyễn Phúc Lan đã dời Phủ chúa vào Kim Long, chúa Nghĩa dựng phủ mới ở Phú Xuân. Kim Long trở thành trung tâm, dân chúng đến sinh sống rất đông đúc.

Khu vực Gia Hội – chợ Dinh nằm trên một hòn đảo được bao quanh bởi sông Hương Trà. Nơi đây có rất nhiều ngôi chùa cùng đình, miếu và các hội quán của người Hoa, cùng nhiều công trình mang kiến trúc truyền thống. Vì chợ Dinh rất tập nập, lại nằm trên đảo ở sông Hương Trà nên dân chúng hay gọi là sông Dinh.

“Phủ biên tạp lục” của Lê Quý Đôn mô tả rằng:

“Ở trên thì các phủ thờ ở Kim Long giữa thì cung phủ hành lang, dưới thì nhà cửa ở phủ ao, Nguyễn Phúc Khoát xưng vương hiệu, đổi tên, đề biển, có hai điện Kim Hoa, Quang Hoa, Trung Hòa, Di Nhiên, đài Sướng Xuân, các Dao Trì, các Triêu Dương, các Quang Thiên, đình Thụy Vân, hiên Đồng Lạc, am Nội Viện, đình Giáng Hương, công đường, trường học và trường súng. Ở thượng lưu về phía nam có phủ Dương Xuân và phủ Cam. Ở trên nữa có phủ Tập Tượng, lại dựng điện Trường Lạc, hiên Duyệt Võ, mái lớn nguy nga, đài cao rực rỡ, mà giải võ, tường bao quanh, cửa bốn bề, chạm khắc vẽ vời, khéo đẹp cùng cực.”

“Ở thượng lưu và hạ lưu Chính dinh đều là quân bày hàng như bàn cờ. Những nhà của thủy quân lại ở đối ngạn. Xưởng thuyền và kho thóc thì các xã Hà Khê, Thọ Khang trên thượng lưu còn nhà vườn của các công hầu quyền quí thì chia bày ở hai bờ thượng lưu sông Phú Xuân, cùng hai bờ sông con bên hữu Phủ Cam. Ở thượng lưu, hạ lưu phía trước chính dinh thì chợ phố liền nhau, đường cái đi ở giữa, nhà cửa chia khoảng tiếp nhau, đều là mái ngói. Cây to bóng mát, tả hữu thành hàng. Thuyền buôn bán, đò dọc ngang đi lại như mắc cửi”.

Người dân mô tả nơi đây là:

Đông Ba – Gia Hội hai cầu
Ngó vô Diệu Đế bốn lầu hai chuông

Đến cuối thế kỷ 18 sông Hương Trà được gọi là sông Hương (Hương giang).

Sông Hương có mùi hương hay không

Nhiều nhà nghiên cứu tự hỏi rằng vì sao dòng sông này lại có tên là Hương Trà hay sông Hương, sông này có mùi hương thật không, hay đó chỉ là một cái tên.

Thời vua Tự Đức, nhà soạn tuồng Đào Tấn đã mô tả sông Hương:

Cộng ẩm Hương Giang thủy
Vô nhân thức thủy hương

Nghĩa là:

Cùng uống nước sông Hương
Không có (mấy) người cảm nhận được mùi thơm của nước.

Phải chăng sông Hương trước đây thực sự có hương thơm của nước. Cụ Vân Bình Tôn Thất Lương là một Hoàng tộc thời nhà Nguyễn, nổi tiếng uyên thâm lịch sử cùng văn học cổ đã mô tả hương thơm của dòng sông trong bài “Hương Giang hành” như sau:

Cỏ thơm có giống thạch xương bồ
Sinh ở hai nguồn tả hữu trạch
Hơi thơm dầm nước trong veo
Hợp thành sông thơm chảy róc rách
Quanh co rộng hẹp vài muôn sải
Thấm mát ruộng vườn gành với bãi
Êm đềm theo dọc tỉnh Thừa Thiên
Chảy về Thuận An ra Đông Hải

Sông Hương bắt nguồn từ hai nhánh chính là Tả trạch và Hữu trạch ở dãy Trường Sơn, sau đó hợp lưu tại ngã ba Bằng Lãng, tạo thành dòng chính uốn lượn qua thành phố trước khi đổ ra phá Tam Giang và cuối cùng là biển Đông (Đông hải). Theo bài thơ thì Tả trạch và Hữu trạch ở dãy Trường Sơn xưa có nhiều Thạch xương bồ với hương thơm rất dịu dàng.

Thạch xương bồ là một loại linh thảo thường mọc trên những mảng đất ở khe đá. Nếu lấy lá cây vò nhẹ trên tay sẽ thấy một mùi hương rất dịu dàng và lưu lại rất lâu. Xưa kia người dân tộc đi nương, đi rẫy mệt mỏi thì lấy lá cây ngửi rồi nhai luôn sẽ có thêm sức. Trong y học cổ truyền lá cây Thạch xương bồ giúp khai khiếu, thông khí.

Dòng sông thơ mộng, nơi khởi đầu của mọi cảm xúc

Là dòng sông thơ mộng, sông Hương xuất hiện trong rất nhiều vần thơ. Hoàng tử con vua Minh Mạng là Tùng Thiện Vương có rất nhiều bài thơ về sông Hương.

Đêm trú ngàn non thẳm
Chống sào bờ đá dài.
Mây ngàn ôm nhánh rậm
Sông sớm nhả mù mai.

Hay như quang cảnh sông Hương nơi chùa Thiên Mụ

Thuyền neo bóng trúc giữa đêm thanh
Trăng nước gió sông ngủ chẳng đành.

Thiên Mụ chuông lầu bên bến ấy,
Dội vang tan khói bãi sông xanh

Năm 1793, Nguyễn Du đi thăm anh trai Nguyễn Nễ đã đến Huế, sau đó đã làm bài thơ về sông Hương như sau:

Hương giang nhất phiến nguyệt
Kim cổ hứa đa sầu.

Một mảnh trăng trên sông Hương
Gợi bao mối sầu kim cổ.

Cao Bá Quát đã mô tả sông Hương như một thanh kiếm dựng đứng giữa trời xanh, thể hiện chí khí của mình.

Vạn chướng như bôn nhiễu lục điền,
Trường giang như kiếm lập thanh thiên.
Sở hàng ngư đĩnh liên thanh trạo,
Lưỡng cá sa cầm khuất túc miên.
Trần lộ du du song quyện nhãn,
Viễn trình hạo hạo nhất qui tiên.
Kiều đầu xa mã phi ngô sự,
Phả ái nam phong giác chẩm biền.

Dịch nghĩa:

Muôn dãy núi như chạy vòng quanh khu ruộng xanh mướt
Dòng sông dài như lưỡi gươm dựng giữa trời xanh
Mấy dãy thuyền chài không ngớt tiếng hò khoan đưa mái chèo
Hai con chim trên bãi đứng co chân ngủ
Đường trần dằng dặc, đôi con mắt đã mỏi
Tình xa man mác, một roi ngựa trở về
Xe ngựa qua cầu, không phải là việc ta nghĩ đến
Chỉ thích trước luồng gió nam, thảnh thơi nằm gối lên chiếc gối sừng

Hàn Mặc Tử cũng gửi nỗi lòng của mình vào dòng sông:

Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay

Nhà thơ Huy Cận thuở trẻ đến Huế theo học trường Quốc Học, ngôi trường nằm cạnh sông Hương khiến ông dần có mối giao cảm với dòng sông qua vần thơ:

Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp
Con thuyền xuôi mái nước song song
Thuyền về nước lại sầu trăm ngả
Củi một cành khô lạc mấy dòng.

Nhạc sĩ Trần Hữu Pháp vốn là người Bình Định, sau một thời gian công tác ở Huế, năm 1982 ông đã sáng tác ca khúc về Huế như sau:

Dòng sông ai đã đặt tên?
Để người đi nhớ Huế không quên…

(Trích ca khúc “Dòng sông ai đã đặt tên”)

Có lẽ không quên được sông Hương mà ông đã chọn gắn bó với dòng sống này đến tận cuối đời. Ông có nhiều sáng tác, nhưng ca khúc “Dòng sông ai đã đặt tên” luôn gắn bó với tên tuổi của ông.

Dòng sông nhiều màu sắc

Sông Hương có màu sắc rất đặc biệt, màu sắc của sông thay đổi trong ngày. Buổi sáng sông phản chiếu bầu trời trong trẻo nên nước sông có màu xanh biếc. Buổi chiều tà mặt trời đi ngủ khiến dòng sông có màu đỏ trầm mặc đầy chất thơ. Tối đến ánh đèn từ phố cổ và cầu Trường Tiền khiến dòng sông lung linh nhiều màu sắc.

Hai bên bờ sông thấp thoáng những ngọn đồi cùng những hàng thông xanh. Trên sông có nhiều kiến trúc cổ như chùa Thiên Mụ, cầu Trường Tiền, điện Hòn Chén khiến dòng sông có nét cổ kính mà thơ mộng.

Ngày nay sông Hương vắt qua thành phố Huế như một dải lụa mang theo nhiều ký ức lịch sử từ xa xưa…

Trần Hưng tổng hợp

Xem thêm:

• Lịch sử cầu Trường Tiền
• Lịch sử chợ Đông Ba, khu chợ lâu đời nhất ở Huế

Mời xem video: