Một số đạo lý nhân sinh trong quẻ Càn của Kinh Dịch

Trong 64 quẻ của Kinh Dịch, quẻ thứ nhất là quẻ Càn, đại biểu cho tiến thủ và năng lực sáng tạo, có thể cho là quẻ quan trọng nhất của Kinh Dịch. Quẻ Càn ẩn chứa rất nhiều đạo lý nhân sinh sâu sắc. 

Quẻ Càn có 6 hào đều là thuần dương và lấy “long”, con vật thuần dương làm biểu tượng. Long là thánh thú trong thần thoại thời cổ đại, giỏi về biến hóa. Trong 6 hào của quẻ Càn, bởi vì bất đồng thời cơ mà long hiện ra những hình thái khác nhau, giống như người quân tử có thể tùy thời mà biến hóa, ở những thời cơ khác nhau mà có những hành động khác nhau.

Hào 1: Tiềm long, vật dụng

Hào thứ nhất viết: “Tiềm long vật dụng”, rồng còn ẩn náu chưa đem ra dùng được. Hào thứ nhất ở dưới thấp nhất, cho nên ví nó với con rồng còn nấp ở dưới vực sâu, chưa thể biến hóa được, còn phải đợi chờ thời.

“Tiềm” mang ý ẩn tàng, không hiển lộ, chưa được thời thì ẩn tàng. Tiềm long là rồng ẩn núp ở dưới nước sâu. “Tiềm” cũng không mang ý nghĩa chờ đợi một cách tiêu cực hay tinh thần sa sút mà là chỉ việc phải chuẩn bị tốt, giữ thế mà chờ đợi thời cơ. “Vật dụng” tức là không vội vàng “hiển sơn lộ thủy” (khoe tài năng), không làm những việc chuẩn bị một cách rầm rộ to lớn. Bởi vì sự vật ở lúc bắt đầu phát triển là còn tương đối nhỏ yếu, nên phải cẩn thận, không được khinh động.

“Tiềm long vật dụng” ý nói rằng một người mặc dù có thực lực nhưng bởi vì thời cơ chưa tới cho nên lựa chọn ẩn nhẫn chờ thời. Tuy rằng là ẩn tàng nhưng không vì không được dùng tới mà cảm thấy phiền lòng hay ưu sầu, cũng không bởi vì chưa gặp được người tín nhiệm mình, trọng dụng mình mà cảm thấy bất bình hay căm hận.

Hào 2: Kiến long tại điền, lợi kiến đại nhân

Hào hai viết: “Kiến long tại điền, lợi kiến đại nhân”, rồng đã xuất hiện, ra mắt người phù hợp thì có lợi. “Kiến” có ý là hiện lên, “điền” ý chỉ trên mặt đất. “Kiến long tại điền” ý nói rồng ở ẩn nay đã hiện lên. “Đại nhân” là chỉ người có đức có tài, có địa vị, cũng có thể là người có thể giúp đỡ kịp thời, đúng lúc chứ không nhất định là chỉ người có quyền cao hay địa vị hiển hách. 

Ở hào thứ nhất là rồng ở ẩn, ở hào thứ hai là rồng đã hiện lên, điều này muốn nói rằng đã đến thời kỳ xuất ẩn mà hiện lộ. Tuy nhiên hào thứ hai ở vị trí âm (dương hào cư âm vị) cho nên tuy rằng đã không ẩn náu nữa nhưng vẫn e ngại thực lực và kinh nghiệm không đủ. Vì vậy khi xuất tiềm, ra khỏi nơi ẩn náu, nên đi tìm những bậc đại đức mà nương nhờ, hỗ trợ nhau. Nếu gặp được minh chủ, người đại đức thì sẽ làm được sự nghiệp to tát. Giống như Khương Tử Nha về già ngồi câu cá bên bờ sông, nhưng sau khi được Chu Văn Vương mời về đã góp công lớn phạt Trụ, lập nên cơ nghiệp nhà Chu trong lịch sử.

Hào 3: Quân tử chung nhật kiền kiền, tịch dịch nhược, lệ, vô cữu

Hào 3 viết: “Quân tử chung nhật kiền kiền, tịch dịch nhược, lệ, vô cữu”, người quân tử mỗi ngày đều hăng hái tự cường, đến tối vẫn còn thận trọng, thế thì không gây ra lỗi lầm. Hào 3 là dương lại ở vị trí dương nên rất cương, chỉ thái dương vận hành không ngừng. Nó cũng mang ý nghĩa người quân tử chăm chỉ không ngừng, không ngừng vươn lên. “Tịch dịch”, ý nói cho dù là ban đêm cũng bảo trì cảnh giác, không buông lơi.

Hào 3 đứng ở vị trí cao nhất của nội quái dần tiến sang ngoại quái, là một vị trí chông chênh, nguy hiểm. Cho nên, hào 3 khuyên răn mọi người cho dù ở vị trí cao cũng không được kiêu căng ngạo mạn, dù ở chỗ thấp cũng không ưu tư buồn rầu, mỗi ngày đều không ngừng vươn lên, cố gắng không buông lơi. Người vừa có năng lực lại thêm vào sự thận trọng cảnh giác, làm được như vậy thì tuy rằng địa vị nguy nan cũng có thể chuyển nguy thành an chứ không dẫn đến lỗi lầm.

Hào 4: Hoặc dược tại uyên, vô cữu

Hào thứ 4 viết: “Hoặc dược tại uyên, vô cữu”. “Hoặc” mang ý nghĩa có thể, không định, muốn làm rồi lại không muốn làm. Câu này hàm ý như con rồng có thể nhảy ra khỏi đầm nước sâu, có thể nằm dưới vực sâu, không có lầm lỗi.

Hào này chỉ việc đang xem xét thời cơ, muốn tiến lại chưa tiến. Đây không phải là cố ý làm ra tư thái như vậy, cũng không phải giả bộ kiêu ngạo, mà là tùy theo tình thế mà nắm lấy cơ hội tiến thoái. “Dược” (nhảy vọt) là chỉ loại đi lên, một loại phát triển lớn, yêu cầu người ta phải cầm chắc thời cơ. Nói một cách chung nhất, hào thứ 4 khuyên mọi người tiến hay thoái phải có căn cứ, phải thận trọng, nên tiến thì tiến (như con rồng bay nhảy) nếu không thì chờ thời (con rồng nằm trong vực).

Hào 5: Phi long tại thiên, lợi kiến đại nhân

Hào thứ 5 viết: “Phi long tại thiên, lợi kiến đại nhân”, rồng bay trên trời, gặp người phù hợp thì lợi. Hào 5 là dương lại ở vị dương cao nhất trong quẻ, lại đắc trung, như vậy là có đủ những điều tốt. Đây là hào cao quí nhất trong 6 hào của Quẻ Càn. Hào này chỉ người, sự, vật đều đạt đến mức hoàn thiện nhất.

“Phi long tại thiên” là chỉ rồng bay trên trời, chính là lúc dương khí đang mạnh nhất, mang ẩn ý một người đã có đầy đủ mỹ đức nhất, lấy được quân vị, công danh hiển hách. Lúc này xuất hiện trước mặt mọi người là có lợi vì có thể phát huy được năng lực, thi triển được tài đức, tạo phúc cho dân, là thời cơ tốt đẹp mang lại lợi ích cho thiên hạ, cũng nhờ vậy mà được dân chúng ủng hộ.

Hào 6: Kháng long, hữu hối

Hào thứ 6 của quẻ Càn viết: “Kháng long, hữu hối”, rồng lên cao quá, có hối hận. Chữ “kháng” vốn là chỉ cái cổ hay yết hầu, về sau chỉ độ cao. Kháng long là chỉ con rồng bay quá cao. Những lời này có ý rằng rồng cao ngạo thì sẽ có hối hận.

“Phi long tại thiên”, rồng ở trên trời là đã đạt đến vị trí cao nhất rồi. Nếu ở vị trí quá cao thì tất sẽ sinh ra nguy hiểm giống như Lão Tử giảng: “Thịnh quá thì tất suy, đầy thì không được lâu”. Sách cổ nói: “Quý nhi vô vị, cao nhi vô dân”, người xem thì hiển quý mà không có ngôi vị, cao mà không có dân ủng hộ, người hiền ở dưới lại không giúp, cứ như vậy mà hành động thì tất phải hối hận.

“Kháng long, hữu hối” gợi ý cho mọi người biết rằng làm bất cứ sự tình gì cũng phải tránh kiêu ngạo, nóng nảy, chớ tự mãn, cần phải biết tiến thoái. Vừa phải tiến về phía trước, vừa phải khiêm cung, nếu không sẽ xuất hiện nguy hiểm.

Theo Vision Times tiếng Trung
Tác giả: Sơ Tân
An Hòa biên tập

Xem thêm:

• Vài câu chuyện hài hước đáng suy ngẫm về nhân sinh
• Vô thường mới là trạng thái bình thường của kiếp nhân sinh
• Người thông thấu nhân sinh sống khiêm nhường, thấp điệu

Mời xem video: