Nguồn gốc danh vị Trạng nguyên ở nước ta

Trong suốt gần một thiên niên kỷ dưới chế độ quân chủ, khoa cử là công cụ quan trọng tuyển chọn nhân tài cho triều đình nước ta. Trong hệ thống khoa cử thì danh vị Trạng nguyên được xem là danh hiệu cao quý biểu tượng cho trí tuệ.

Khái niệm “Trạng nguyên” (狀元) bắt nguồn từ nhà Đường ở Trung Hoa, định hình rõ nét dưới thời Tống. Đây là danh hiệu dành cho người đỗ đầu cao nhất trong kỳ thi cuối cùng tổ chức tại kinh đô, gọi là thi Đình. Kỳ thi này do hoàng đế chủ trì. Những người đỗ đầu được gọi là tam khôi: Trạng nguyên, sau đó là Bảng nhãn và Thám hoa. Vào thời nhà Đường dù đã có danh vị tam khôi, nhưng chưa có kỳ thi Đình. Mà thay vào đó, nhà Đường tổ chức kỳ thi tỉnh.

Sau khi thi đỗ, theo chính sách trọng dụng hiền tài, tam khôi và các tiến sĩ thường được bổ nhiệm làm quan. Đặc biệt là Trạng nguyên thì càng được chú ý, thậm chí nếu được nhìn trúng thì còn trở thành con rể của quan lớn trong triều. Do đó khoa bảng là một trong những con đường tiến thân tương đối chủ yếu trong thời kỳ phong kiến hoặc quân chủ.

Đỗ Trạng nguyên là niềm tự hào, vinh dự lớn cho quê hương, dòng họ. Các Trạng nguyên nổi tiếng không chỉ giỏi Nho học mà còn có nhiều đóng góp về chính trị, giáo dục, và bang giao.

Sự ảnh hưởng của Nho giáo và chế độ khoa cử đến Đại Việt bắt đầu rõ rệt từ thời nhà Lý thế kỷ XI. Năm 1075, vua Lý Nhân Tông cho mở kỳ thi Nho học đầu tiên trong lịch sử nước ta, gọi là kỳ thi Minh kinh bác học.

Trong kỳ thi này, Lê Văn Thịnh đã đỗ đầu. Mặc dù thời bấy giờ chưa có danh vị Trạng nguyên, nhưng sau này ông vẫn được coi là Trạng nguyên đầu tiên của Việt Nam. Ông làm quan đến chức Thái sư, giữ vai trò quan trọng trong triều đình nhà Lý.

Mặc dù Lê Văn Thịnh được coi là Trạng nguyên đầu tiên của Việt Nam, nhưng thực tế người Việt đầu tiên trở thành Trạng nguyên là Khương Công Phụ. Khương Công Phụ sinh ở huyện Nhật Nam, Ái Châu (nay là Thanh Hóa). Hai anh em Khương Công Phụ đều đỗ đại khoa trong kỳ thi của nhà Đường vào năm 780, đặc biệt Khương Công Phụ đỗ Trạng nguyên. Ông làm tới chức Tể tướng, trở thành người Việt duy nhất đỗ Trạng nguyên rồi làm tể tướng Trung Hoa.

Đến thời nhà Trần, hệ thống khoa cử tiếp tục được củng cố và hoàn thiện. Năm 1247 đời vua Trần Thái Tông đã đặt ra định chế Tam khôi, theo đó sĩ tử sẽ trải qua đủ ba kỳ thi là: thi Hương, thi Hội, thi Đình. Tại kỳ thi Đình, sẽ lấy đỗ tam giáp là đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân và đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân. Trong đệ nhất giáp lại lấy tam khôi, người đỗ cao nhất là Trạng Nguyên, người thứ hai là Bảng Nhãn, người thứ ba là Thám Hoa.

Sang thời Hậu Lê, đặc biệt dưới thời vua Lê Thánh Tông, chế độ khoa cử đạt đến đỉnh cao. Từ đây, triều đình cho khắc bia Tiến sĩ tại Văn Miếu Quốc Tử Giám để vinh danh những người đỗ đạt.

Đến năm 1919 dưới triều nhà Nguyễn, kỳ thi Đình cuối cùng được tổ chức. Không ai được phong Trạng nguyên trong khoa thi này. Trạng nguyên cuối cùng của Việt Nam là Trịnh Tuệ, đỗ vào năm 1736, dưới thời Lê – Trịnh.

Việc chấm dứt chế độ khoa cử đánh dấu sự cáo chung của một nền giáo dục mang đậm tính Nho học, cũng như sự cáo chung của danh vị Trạng nguyên.

Mặc dù chế độ khoa cử không còn tồn tại, nhưng danh vị Trạng nguyên đã trở thành biểu tượng văn hóa. Ngày nay các cuộc thi cũng vẫn sử dụng cụm từ “Trạng nguyên” như một cách để tôn vinh tinh thần, ý chí và trí tuệ.

Ninh Sơn biên tập

Xem thêm:

• Chuyện lạ khoa bảng: Sĩ tử thi đỗ Trạng nguyên, người làng không tin

Mời xem video: