4,6 tỷ kiện hàng Trung Quốc vào châu Âu, EU siết chặt kiểm soát hàng nguy hiểm

Liên minh châu Âu (EU) đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng an toàn thương mại điện tử xuyên biên giới chưa từng có tiền lệ, khi các kiện hàng giá rẻ từ những nền tảng thương mại điện tử Trung Quốc ồ ạt đổ vào. Ủy viên phụ trách tư pháp của EU, ông McGrath, thẳng thắn thừa nhận “chúng ta cần làm tốt hơn nữa” để bảo vệ người tiêu dùng châu Âu. Đây không chỉ là một cuộc chiến xoay quanh an toàn sản phẩm, mà còn là một cuộc đấu sâu rộng hơn về việc duy trì môi trường cạnh tranh công bằng và tái định hình luật chơi trong thương mại số toàn cầu.

Quy mô khủng hoảng và mức độ đáng lo

Theo dữ liệu mới nhất do ông McGrath cung cấp, năm 2024 đã có khoảng 4,6 tỷ kiện hàng giá rẻ tràn vào thị trường EU, con số này cứ mỗi hai năm lại tăng gấp đôi. Đáng lo hơn, khoảng 90% trong số đó đến từ Trung Quốc, chủ yếu thông qua các nền tảng như AliExpress (thuộc Alibaba), Shein, Temu, được gửi trực tiếp đến tay người tiêu dùng châu Âu. Bằng cách tận dụng mô hình thương mại điện tử xuyên biên giới, các nền tảng này cho phép hàng hóa đi thẳng từ Trung Quốc tới người mua ở EU, qua mặt các kênh kiểm soát nhập khẩu truyền thống. Do số lượng bưu kiện khổng lồ và giá trị đơn hàng lẻ thấp, hải quan và lực lượng thực thi phải chịu áp lực rất lớn, chỉ có thể chặn lại một tỷ lệ cực kỳ nhỏ các sản phẩm không an toàn.​

Ông McGrath chỉ ra rằng, hằng năm các cơ quan chức năng đều phát hiện và tịch thu nhiều sản phẩm “rất nguy hiểm”, có thể gây tổn hại suốt đời cho người dùng, thậm chí dẫn đến tử vong, nhưng nếu so với lượng hàng hóa nguy hiểm thực sự lọt vào thị trường thì số bị chặn chỉ là phần nổi của tảng băng trôi.​

Trong các mặt hàng bị phát hiện nguy hiểm, mỹ phẩm và đồ chơi là hai nhóm phổ biến nhất. Vấn đề an toàn ở đây không chỉ là những khiếm khuyết về chất lượng, mà còn có thể trực tiếp đe dọa sức khỏe và tính mạng người tiêu dùng. Một khảo sát gần đây của Hiệp hội ngành công nghiệp đồ chơi châu Âu cho thấy, trong không gian trực tuyến tại EU vẫn có số lượng lớn đồ chơi nguy hiểm được rao bán, gồm cả slime chứa chất độc hại và những món đồ chơi sử dụng pin dễ tháo rời mà trẻ nhỏ có thể nuốt phải. Những món đồ nhìn qua tưởng vô hại dành cho trẻ em, thực tế có thể trở thành “sát thủ vô hình” đối với an toàn của trẻ.

Lĩnh vực mỹ phẩm cũng tồn tại rủi ro đáng báo động. Nhiều loại mỹ phẩm bán qua các nền tảng thương mại điện tử Trung Quốc chưa trải qua quy trình kiểm nghiệm an toàn và chứng nhận khắt khe của EU, có nguy cơ chứa thành phần bị cấm hoặc hàm lượng chất độc hại vượt chuẩn. Việc sử dụng lâu dài những sản phẩm này có thể dẫn tới dị ứng da, rối loạn nội tiết, thậm chí tăng nguy cơ ung thư. Nghiêm trọng hơn, do hàng hóa được gửi thẳng tới người tiêu dùng và né được các bước kiểm tra nhập khẩu thông thường, người dùng thường chỉ phát hiện vấn đề sau khi đã sử dụng, khi đó tổn hại sức khỏe có thể đã hình thành.

Trong một cuộc điều tra gần đây, nhà chức trách EU còn phát hiện trên nền tảng Shein có bán các sản phẩm vi phạm nghiêm trọng pháp luật, bao gồm búp bê tình dục dạng hình trẻ em và các loại vũ khí. Những phát hiện này đã thúc đẩy chính quyền Paris yêu cầu tạm đình chỉ hoạt động của Shein tại Pháp, đồng thời với những lý do tương tự tìm cách cấm các nền tảng khác như AliExpress và Joom (đặt trụ sở tại Bồ Đào Nha). Những động thái này cho thấy, vấn đề đã vượt xa phạm vi chất lượng sản phẩm, lan sang lĩnh vực pháp lý và đạo đức rộng lớn hơn.

Khiếm khuyết cấu trúc trong hệ thống giám sát

Thế khó mà EU hiện đang vấp phải, ở mức độ lớn, bắt nguồn từ những khiếm khuyết mang tính cấu trúc trong hệ thống pháp lý giám sát. Theo các quy định kỹ thuật hiện hành của EU, các nền tảng thương mại điện tử được xếp vào nhóm “nền tảng” chứ không phải “nhà bán lẻ”, nên chúng không phải chịu trách nhiệm trực tiếp về những sản phẩm được mua qua trang web của mình. Hàng hóa thường do các nhà bán lẻ ngoài EU cung cấp, còn nền tảng chỉ cần, sau khi phát hiện sản phẩm có vấn đề, phối hợp với cơ quan chức năng và tiến hành gỡ bỏ là đủ. Khung pháp lý này trao cho nền tảng không gian thao tác rất lớn, đồng thời cho phép họ tránh được phần lớn trách nhiệm vốn nên gánh.

Ông McGrath tỏ ra không hài lòng trước hiện trạng này. Ông chỉ ra rằng khi các tổ chức bảo vệ người tiêu dùng phát hiện sản phẩm nguy hiểm, nền tảng thường chỉ cần gỡ xuống là xong, thiếu những biện pháp trừng phạt và răn đe đủ mạnh. Cách xử lý mang tính “nhẹ tay” như vậy khó có thể ngăn chặn hiệu quả dòng chảy sản phẩm không an toàn, bởi chi phí vi phạm đối với nền tảng và người bán quá thấp, khiến tình trạng này không những kéo dài mà còn có thể ngày càng tồi tệ hơn. Nguy hiểm hơn nữa, mô hình giám sát hiện nay quá dựa vào việc “phát hiện và xử lý sau khi sự việc đã xảy ra”, thay vì phòng ngừa từ đầu, điều này rõ ràng đi ngược lại với nguyên tắc cơ bản của việc bảo vệ người tiêu dùng trong thời đại mới.

Thách thức đối với hải quan và lực lượng thực thi cũng vô cùng nghiêm trọng. Khi số lượng bưu kiện tăng trưởng theo cấp số nhân, nguồn nhân lực và tài chính hữu hạn không thể đáp ứng nhu cầu kiểm tra khổng lồ này. Ông McGrath thẳng thắn thừa nhận: hải quan và lực lượng thực thi đã quá tải, dẫn đến đa số tuyệt đối sản phẩm không an toàn lọt vào thị trường EU, chỉ một phần rất nhỏ bị chặn lại. Điều này không chỉ đe dọa an toàn người tiêu dùng, mà còn khiến hệ thống quy định an toàn sản phẩm của EU có nguy cơ trở thành vô dụng.

Phản ứng của EU và các phương án cải cách

Để đối phó với những thách thức nghiêm trọng này, EU đang xây dựng một loạt chiến lược mang tính toàn diện. Gói cải cách do ông McGrath đề xuất bao gồm nhiều tầng nấc, nhằm xử lý tận gốc tình trạng bế tắc của hệ thống giám sát hiện tại. Trước hết, ông kiến nghị trao thêm quyền cho Ủy ban châu Âu, cho phép cơ quan này trực tiếp điều tra những vụ việc xuyên quốc gia nghiêm trọng nhất, qua đó giảm bớt gánh nặng cho các cơ quan của từng quốc gia thành viên. Cơ chế thực thi tập trung này có thể xử lý hiệu quả hơn những vụ việc phức tạp liên quan tới nhiều nước, tránh sự phân mảnh trong giám sát làm suy giảm hiệu quả.

Tiếp theo, EU dự định cập nhật các quy định hiện hành về bảo vệ người tiêu dùng và giám sát thị trường. Ông McGrath nói thẳng “hệ thống hiện nay không hoàn thiện” và cần một cuộc cải cách mang tính hệ thống. Các cải cách này có thể sẽ bao gồm việc tái định nghĩa trách nhiệm pháp lý của các nền tảng thương mại điện tử, yêu cầu họ phải chịu trách nhiệm nhiều hơn đối với chất lượng sản phẩm được bán trên nền tảng, chứ không chỉ đơn giản là gỡ bỏ hàng hóa sau khi phát hiện có vấn đề. Đồng thời, cần xây dựng cơ chế thẩm định đầu vào nghiêm ngặt hơn, đảm bảo mọi hàng hóa vào thị trường EU, bất kể kênh bán hàng là gì, đều phải tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn của khối.

Ở phương diện công cụ kinh tế, EU đã bắt đầu triển khai những biện pháp cụ thể. Tháng trước, khối này đã đồng ý hủy bỏ ưu đãi miễn thuế quan đối với bưu kiện có giá trị dưới 150 euro gửi trực tiếp tới người tiêu dùng. Quan trọng hơn, ngày 12/12, các bộ trưởng tài chính EU đã đạt được thỏa thuận: kể từ 1/7/2026, sẽ áp thuế hải quan 3 euro đối với mọi bưu kiện nhỏ nhập khẩu vào EU. Biện pháp này được xem là giải pháp tạm thời, áp dụng cho tới khi EU tìm ra cơ chế lâu dài để xử lý việc đánh thuế các hàng hóa nhập khẩu thuộc loại này.

Việc áp thuế 3 euro trên mỗi bưu kiện có nhiều tầng ý nghĩa. Thứ nhất, nó sẽ làm tăng chi phí nhập khẩu của các mặt hàng giá rẻ, qua đó bào mòn lợi thế về giá và giảm động lực đổ hàng không an toàn vào thị trường. Thứ hai, nguồn thu thuế có thể được sử dụng để tăng cường năng lực kiểm tra và thực thi của hải quan, phần nào khắc phục tình trạng thiếu hụt nguồn lực. Thứ ba, chính sách này gửi đi tín hiệu rõ ràng tới các nền tảng thương mại điện tử và người bán: EU quyết tâm bảo vệ an toàn người tiêu dùng và đảm bảo môi trường cạnh tranh công bằng. Sau khi Mỹ xóa bỏ ngưỡng miễn thuế đối với các bưu kiện nhỏ dưới 800 USD trong năm nay, số lượng bưu kiện loại này gửi tới Mỹ đã giảm đáng kể – đây được xem là kinh nghiệm tham chiếu quan trọng cho chính sách của EU.

Bảo vệ môi trường cạnh tranh công bằng

Ngoài khía cạnh an toàn người tiêu dùng, ông McGrath nhấn mạnh EU cũng có trách nhiệm bảo đảm doanh nghiệp châu Âu được hoạt động trong một môi trường cạnh tranh công bằng. Sự bành trướng nhanh chóng của các nền tảng thương mại điện tử Trung Quốc đã tạo ra áp lực lớn đối với các nhà bán lẻ bản địa, những bên cáo buộc các nền tảng ngoại này không tuân thủ đầy đủ các quy định sản phẩm của EU, từ đó tạo ra cạnh tranh bất bình đẳng.

Tình trạng bất bình đẳng được thể hiện trên nhiều phương diện: thứ nhất, các nền tảng Trung Quốc tận dụng chi phí lao động và sản xuất thấp, cùng với trợ cấp của chính phủ, để đưa ra mức giá thấp hơn rất nhiều so với doanh nghiệp châu Âu; thứ hai, họ thường không phải gánh cùng mức nghĩa vụ thuế và chi phí tuân thủ như các doanh nghiệp tại EU; thứ ba, nhờ vào kẽ hở giám sát, họ có thể bán các sản phẩm không tuân thủ tiêu chuẩn EU, tiếp tục giảm chi phí.

Hệ quả là lợi ích của doanh nghiệp châu Âu bị xói mòn, nguy cơ ngành bán lẻ nội khối bị thu hẹp và việc làm bị mất đi. Về dài hạn, nếu khu vực bán lẻ bản địa liên tục bị chèn ép, nền tảng kinh tế và năng lực cạnh tranh của EU có thể bị suy yếu. Do đó, bảo vệ môi trường cạnh tranh công bằng không chỉ là bảo vệ lợi ích hiện hữu của doanh nghiệp, mà còn liên quan tới triển vọng phát triển bền vững của kinh tế EU.

Phản ứng của các bên liên quan

Trước các động thái siết chặt giám sát của EU, phản ứng từ những nền tảng thương mại điện tử liên quan khá khác nhau. Shein trong thông cáo phản hồi khẳng định mục tiêu của công ty trùng khớp với mục tiêu của Ủy ban châu Âu, tức là bảo đảm người tiêu dùng EU có thể mua sắm trực tuyến một cách yên tâm, đồng thời cho biết đang “hợp tác toàn diện” với nhà chức trách Pháp. Ngược lại, Alibaba và Joom vẫn chưa hồi đáp yêu cầu bình luận của báo chí, sự im lặng này phần nào phản ánh thái độ và lập trường của họ đối với chính sách mới của EU vẫn còn chưa rõ ràng.​

Nhìn về phía trước, EU vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức trên con đường ngăn chặn sản phẩm không an toàn và bảo vệ cạnh tranh công bằng. Trước hết, làm thế nào để cân bằng giữa việc bảo vệ người tiêu dùng với nhu cầu phát triển thương mại điện tử xuyên biên giới đòi hỏi một thiết kế chính sách hết sức thận trọng: nếu quy định quá nghiêm khắc có thể kìm hãm thương mại hợp pháp và đổi mới sáng tạo; nhưng nếu quá lỏng lẻo lại không thể xử lý những vấn đề hiện hữu. Thứ hai, EU cần tăng cường phối hợp với các nền kinh tế lớn khác, đặc biệt trong các lĩnh vực tiêu chuẩn an toàn sản phẩm và cơ chế thực thi, để ứng phó với các thách thức mang tính toàn cầu do thương mại điện tử xuyên biên giới đặt ra.

Việc vận dụng các công cụ công nghệ cũng sẽ là hướng đi quan trọng của giám sát trong tương lai. Thông qua dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo, cơ quan chức năng có thể nhận diện và chặn các sản phẩm không an toàn một cách hiệu quả hơn, nâng cao hiệu suất và độ chính xác của khâu kiểm tra hải quan. Đồng thời, xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm hoàn thiện hơn, bảo đảm mỗi món hàng đều được truy ngược tới nguồn gốc sản xuất, cũng là một biện pháp cốt yếu để củng cố giám sát.

Từ một góc nhìn rộng hơn, cuộc chiến chống lại sản phẩm không an toàn này phản ánh những thách thức mới mà công tác bảo vệ người tiêu dùng phải đối mặt trong thời đại toàn cầu hóa. Mô hình giám sát dựa trên đường biên lãnh thổ truyền thống ngày càng tỏ ra bất lực trước sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử xuyên biên giới. Những nỗ lực cải cách của EU không chỉ gắn với an toàn của người tiêu dùng châu Âu và lợi ích của doanh nghiệp trong khối, mà còn có thể mang lại kinh nghiệm tham khảo cho các khu vực khác trên thế giới trong việc xử lý những vấn đề tương tự. Chỉ có thông qua đổi mới thể chế liên tục và tăng cường hợp tác quốc tế, thế giới mới có thể vừa thúc đẩy thuận lợi hóa thương mại, vừa bảo đảm an toàn người tiêu dùng và cạnh tranh công bằng, để đạt được mục tiêu kép là phát triển kinh tế và bảo vệ xã hội.