Lá gan: Trung tâm chuyển hóa quan trọng của cơ thể

Hiểu rõ vai trò quan trọng của lá gan, trung tâm chuyển hóa của cơ thể — và hỗ trợ gan hàng ngày thông qua chế độ ăn, vận động, giấc ngủ và kiểm soát căng thẳng — sẽ giúp ngăn ngừa rối loạn, duy trì cân bằng và bảo vệ sức khỏe lâu dài.

Sức khỏe chuyển hóa giống như bộ máy vận hành cơ thể bạn. Từ hoạt động của đường ruột, gan cho đến việc dùng thiết bị điện tử hay tiếp xúc ánh nắng, tất cả đều ảnh hưởng đến khả năng phục hồi lâu dài của cơ thể.

Khi nhắc đến gan, nhiều người chỉ nghĩ đến việc “thải độc”. Nhưng trên thực tế, gan còn là trung tâm chuyển hóa – điều hòa đường máu, xử lý chất béo và dự trữ các dưỡng chất cần thiết.

Khi gan tích tụ quá nhiều mỡ, bạn có thể mắc bệnh gan nhiễm mỡ và rối loạn chuyển hóa. Gan nhiễm mỡ trở nên kém nhạy cảm với insulin. Tình trạng kháng insulin lại khiến gan tích thêm mỡ và hình thành một vòng luẩn quẩn nguy hiểm – là nguyên nhân cốt lõi khiến sức khỏe chuyển hóa đi xuống.

“Có khoảng 50–60% dân số Việt Nam (gần 50 triệu người) bị gan nhiễm mỡ. Tỷ lệ người bị gan nhiễm mỡ đang ngày càng tăng do thói quen lối sống”, PGS.TS Trịnh Thị Ngọc cho biết.

Khi tỷ lệ kháng insulin và gan nhiễm mỡ ngày càng tăng, việc hiểu cách gan hoạt động, lý do khiến gan bị quá tải và cách hỗ trợ gan không còn là lựa chọn — mà là điều bắt buộc.

“Gan là trung tâm chuyển hóa, nó thực sự đóng vai trò sống còn trong việc duy trì sự sống hàng ngày của bạn”, nhà nghiên cứu Andrew Koutnik – chuyên về sức khỏe chuyển hóa và có bằng tiến sĩ dược lý học phân tử – chia sẻ với The Epoch Times. “Bạn không thể sống mà không có gan, hoặc khi gan không hoạt động bình thường. Nó quá quan trọng để có thể loại bỏ”.

Gan nhiễm mỡ và kháng insulin có mối quan hệ chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau. Đầu tiên, kháng insulin khiến gan tích mỡ do làm tăng sản xuất và vận chuyển chất béo về gan. Ngược lại, gan nhiễm mỡ khiến tình trạng kháng insulin nặng hơn bằng cách cản trở tín hiệu insulin, gây viêm và thải ra các chất sinh độc từ mỡ. Vòng lặp này góp phần gây ra đái tháo đường type 2, béo phì và hội chứng chuyển hóa – khiến cả hai vấn đề này trở thành mục tiêu cần được ưu tiên trong việc phòng bệnh và điều trị.

Gan và những vai trò chuyển hóa quan trọng nhất

Gan thực hiện hơn 500 nhiệm vụ mỗi ngày, nhưng nếu xét riêng về sức khỏe chuyển hóa, thì có một vài chức năng chính mà gan đặc biệt chịu trách nhiệm:

• Giữ đường huyết ổn định: Gan lưu trữ đường thừa dưới dạng glycogen và giải phóng khi cần – nhất là giữa các bữa ăn – để giữ mức năng lượng ổn định. Nhờ đó, gan cũng đóng vai trò trung tâm trong việc điều chỉnh độ nhạy insulin.
• Xử lý chất béo và protein: Gan chuyển đổi chất béo trong thực phẩm, tạo ra cholesterol, điều hòa triglyceride, và xử lý protein bằng cách biến acid amin thành dạng cơ thể có thể sử dụng, đồng thời loại bỏ phần dư thừa.
• Thải độc: Gan lọc bỏ mọi thứ từ rượu đến các chất gây rối loạn nội tiết, giúp bảo vệ cơ thể khỏi những tác nhân có hại.
• Giữ cân bằng nội tiết: Gan giúp phân giải các hormone như estrogen để giữ cân bằng hệ nội tiết.

Với khối lượng công việc khổng lồ, không có gì ngạc nhiên khi một cơ quan làm việc cật lực như gan bị tổn thương thì các ảnh hưởng tiêu cực sẽ lan rộng khắp cơ thể. Mỡ dư thừa trong gan được xem là nguyên nhân vàcũng là hệ quả của rối loạn chuyển hóa trên toàn thân. Vậy gan trở nên nhiễm mỡ như thế nào?

Gan nhiễm mỡ

Sự béo phì có thể xảy ra ở ngay cấp độ tế bào – khi từng tế bào cho đến mô, và cuối cùng là cả cơ quan bị mất hoạt động chức năng bình thường. Khi điều này xảy ra ở gan, nó dẫn đến một tình trạng được gọi là bệnh gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa, trước đây được biết đến với tên gọi gan nhiễm mỡ không do rượu.

Gan vốn không được thiết kế để dự trữ mỡ. Mỡ tích tụ là hệ quả của sự mất cân bằng dinh dưỡng, liên quan đến cả chất béo từ chế độ ăn và mỡ được tạo ra trong chính gan. Một phần chất béo từ thực phẩm sẽ đi đến gan và tích tụ tại đó.

Đồng thời, cơ thể cũng chuyển hóa lượng carbohydrate dư thừa – chẳng hạn như đường – thành mỡ trong gan. Khi tốc độ lưu trữ mỡ vượt quá khả năng loại bỏ mỡ dẫn đến sự tích mỡ trong gan. Gan làm việc không ngừng nghỉ để loại bỏ lượng mỡ dư thừa đó và luôn cố gắng duy trì trạng thái cân bằng nội môi.

Vậy điều gì khiến việc lưu trữ mỡ vượt quá khả năng đào thải? Nói một cách đơn giản: ăn quá nhiều chất béo và carbohydrate.

Dù việc hiểu rõ cơ chế gan nhiễm mỡ rất quan trọng, thì việc nhận biết các dấu hiệu cảnh báo sớm cũng quan trọng không kém.

Dấu hiệu của một lá gan bị quá tải

Tương tự như các rối loạn chuyển hóa nói chung, bệnh gan thường phát triển âm thầm, tiến triển từ từ và hầu như không có triệu chứng rõ ràng trong giai đoạn đầu.

Một lá gan khỏe mạnh có đặc tính mềm và xốp như bọt biển. Tuy nhiên, khi gan bị tổn thương và hình thành mô sẹo, nhu mô trở nên chắc gần giống như một khối gạch. Dù vậy, sự thay đổi này thường không dễ dàng phát hiện trong các lần khám sức khỏe định kỳ. Các xét nghiệm máu tiêu chuẩn cũng không đáng tin cậy trong việc phát hiện sớm tiến trình của bệnh gan.

Koutnik lưu ý rằng các men gan như aspartate aminotransferase (AST) và alanine aminotransferase (ALT) chỉ tăng khi gan đã bị tổn thương, vì vậy không phù hợp để chẩn đoán các vấn đề ở giai đoạn sớm.

Tương tự, siêu âm thông thường cũng có thể bỏ sót tình trạng tích mỡ sớm trong gan. Và mặc dù chụp cộng hưởng từ (MRI) có thể cung cấp hình ảnh chính xác hơn, Koutnik cho biết chi phí cao khiến phương pháp này khó tiếp cận với phần lớn người dân.

Ngay cả ngoại hình cũng có thể gây hiểu lầm. Michelle Hurn, chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng, trưởng nhóm chuyên môn của Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ, cho biết: “Không hiếm trường hợp người có chỉ số BMI bình thường, thậm chí thấp, vẫn bị gan nhiễm mỡ”.

Koutnik cũng chia sẻ rằng phần lớn những người vừa béo phì vừa tiền đái tháo đường có khả năng rất cao bị tích mỡ trong gan.

Đây chính là nhóm đối tượng chính cần được tầm soát và can thiệp sớm.

Dù các dấu hiệu ban đầu thường âm thầm, vẫn có một số biểu hiện có thể gợi ý tình trạng gan đang bị quá tải hoặc tích tụ mỡ.

Triệu chứng thực thể: Bao gồm cảm giác mệt mỏi, đầu óc mơ hồ (brain fog), chướng bụng, tiêu hóa kém, và tình trạng da ngứa hoặc bị kích ứng.

Chỉ số chuyển hóa: Biểu hiện qua các dấu hiệu như dao động đường huyết, mỡ bụng khó giảm, tăng triglyceride, cùng với các tình trạng như kháng insulin, hội chứng buồng trứng đa nang, đái tháo đường type 2, cholesterol cao và hội chứng chuyển hóa – tất cả đều có mối liên hệ chặt chẽ với sự phát triển của gan nhiễm mỡ.

Hurn cho biết: cảm giác chóng mặt, run rẩy, cáu gắt hoặc đổ mồ hôi khi nhịn ăn hơn ba giờ có thể là dấu hiệu của sức khỏe chuyển hóa kém.

Các phương pháp tự nhiên hỗ trợ gan

Gan là một cơ quan có khả năng phục hồi rất mạnh mẽ và tổn thương gan thường có thể hồi phục – đến một mức độ nhất định. Việc chăm sóc gan không đơn thuần là uống nước ép hay trà thải độc, mà là duy trì thói quen chuyển hóa lành mạnh hằng ngày một cách đều đặn.

Chế độ ăn là yếu tố cốt lõi trong chăm sóc gan

Một trong những chiến lược trọng tâm để bảo vệ gan là giảm thiểu tình trạng cơ thể bị “tấn công” liên tục bởi insulin. Hurn nhấn mạnh vai trò của chế độ ăn và đề xuất một phương pháp ăn nghiêm ngặt – nhưng thường chỉ mang tính tạm thời – dành cho những người bắt đầu có dấu hiệu rối loạn gan hoặc chuyển hóa.

Mẫu thực đơn này tập trung vào protein động vật, chất béo, và có thể bao gồm một số loại rau giàu chất xơ.

“Cơ thể bạn không còn dung nạp được carbohydrate nữa”, Hurn nói. “Liệu điều này có kéo dài mãi không? Không nhất thiết. Khi bạn đã lấy lại được sự ổn định chuyển hóa, hầu hết mọi người có thể đưa carbohydrate trở lại một cách linh hoạt”.

Koutnik cho biết: khi cơ thể bị thiếu hụt calo, nó sẽ huy động mỡ từ nhiều mô khác nhau – bao gồm cả gan – từ đó làm giảm lượng mỡ dự trữ và tăng cường việc sử dụng mỡ làm năng lượng. Tuy nhiên, lượng carbohydrate nạp vào có ảnh hưởng trực tiếp hơn đến kiểm soát insulin. 

“Carbohydrate là nhóm dưỡng chất làm tăng insulin mạnh nhất tùy theo lượng đưa vào”, Koutnik cho biết, đồng thời lưu ý rằng ảnh hưởng của carbohydrate đến insulin cao hơn đáng kể so với protein, trong khi chất béo gần như không làm tăng insulin.

Hurn đồng tình và cho biết thêm: việc đường huyết tăng đột ngột sau khi ăn nhiều carbohydrate khiến insulin duy trì ở mức cao, từ đó có thể kích thích mỡ tích tụ trong gan. 

“Bạn không thể đốt mỡ khi insulin còn hiện diện trong cơ thể”, cô nói. “Và ngược lại – bạn cũng không thể tích mỡ nếu không có insulin”.

Mặc dù cơ thể không hoàn toàn ngừng quá trình đốt mỡ khi có insulin, nhưng mức insulin cao – như sau một bữa ăn nhiều carbohydrate – sẽ làm chậm đáng kể quá trình đốt mỡ.

Vì vậy, giảm lượng carbohydrate nạp vào có thể là một phương pháp hiệu quả để giảm cân và hỗ trợ sức khỏe gan, ngay cả khi không cần cắt giảm lượng calo.

Hurn cho rằng phương pháp này bền vững hơn so với các chế độ ăn kiêng truyền thống ít calo. 

“Chúng ta đã khiến cộng đồng thất vọng nặng nề khi đưa ra các chế độ ăn ít calo, ít chất béo và quá hạn chế,” cô nói. “Không thể yêu cầu con người phải sống trong trạng thái đói triền miên”.

Dựa trên kinh nghiệm lâm sàng của mình, Hurn cho biết có một số phụ nữ đã giảm cân khi ăn tới 2.000 calo mỗi ngày, trong khi trước đó họ vẫn tăng cân hoặc không giảm nổi cân dù chỉ ăn 1.500 calo.

Cô cũng nhận định rằng thói quen sống hiện đại đang khiến gan luôn trong tình trạng quá tải.

“Việc phải ăn 2–3 tiếng một lần là điều không bình thường”, Hurn nói. “Tôi là chuyên gia dinh dưỡng được cấp phép, và tôi hiểu điều này vì đã trải qua chương trình đào tạo chính thống. Ở đó, chúng tôi được dạy phải hướng dẫn mọi người ăn 3 bữa giàu carbohydrate mỗi ngày, kèm thêm bữa phụ”.

Việc này khiến mức đường huyết và insulin tăng liên tục, khiến gan không có thời gian để phục hồi.

Lối sống cũng đóng vai trò then chốt

Bên cạnh chế độ ăn, các thói quen hằng ngày cũng ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe của gan.

Hạn chế rượu là điều thiết yếu, vì rượu tạo gánh nặng lớn cho quá trình giải độc của gan. Một nghiên cứu công bố vào tháng 7 trên tạp chí Biomedicine & Pharmacotherapy cho thấy, ở những người có rối loạn chuyển hóa, rượu làm gia tăng tốc độ tiến triển của bệnh gan. Nghiên cứu cho thấy hiệu ứng hiệp đồng, tức là sự kết hợp giữa rối loạn chuyển hóa và rượu gây hậu quả nghiêm trọng hơn so với từng yếu tố riêng lẻ.

Ngủ đủ giấc và duy trì nhịp sinh học ổn định cũng rất quan trọng. Một nghiên cứu gần đây đăng trên BMC Geriatrics chỉ ra rằng: ngủ quá ít, quá nhiều, hoặc rối loạn giấc ngủ như mất ngủ đều liên quan đến nguy cơ cao mắc bệnh gan nhiễm mỡ do chuyển hóa. Nghiên cứu cho thấy thiếu ngủ có thể ức chế tín hiệu insulin, gây kháng insulin, thúc đẩy tổng hợp mỡ tại gan và gây tổn thương tế bào gan thông qua viêm và stress oxy hóa.

Hoạt động thể chất đều đặn hỗ trợ sức khỏe chuyển hóa, cải thiện độ nhạy insulin, và trực tiếp giúp giảm mỡ trong gan. Một phân tích tổng hợp năm 2023 của Trường Y Penn State xác nhận rằng: tập aerobic cường độ vừa 150 phút mỗi tuần (như đi bộ nhanh) có thể giảm mỡ gan ở bệnh nhân gan nhiễm mỡ không do rượu, ngay cả khi không giảm cân.

Ngoài chế độ ăn, giấc ngủ và vận động, chăm sóc gan một cách toàn diện còn bao gồm nhiều yếu tố khác thường bị bỏ qua:

• Sức khỏe đường ruột: Duy trì hệ vi sinh đường ruột khỏe mạnh tác động trực tiếp đến chức năng gan và có thể ngăn chặn độc tố gây hại xâm nhập vào cơ quan này.
• Giảm tiếp xúc với độc tố: Hạn chế phơi nhiễm với các độc tố môi trường như chất ô nhiễm, hóa chất và kim loại nặng sẽ giảm bớt gánh nặng cho các con đường giải độc của gan.
• Quản lý căng thẳng: Thực hành các biện pháp quản lý căng thẳng hiệu quả giúp giảm viêm và giảm tích mỡ do hormone căng thẳng. Một nghiên cứu năm 2023 đăng trên tạp chí Nutrients cho thấy thiền định có thể cải thiện nồng độ cortisol, triệu chứng liên quan đến căng thẳng, hành vi ăn uống và phản ứng viêm.
• Cung cấp đủ nước: Uống đủ nước giúp gan lọc thải hiệu quả và thực hiện tốt các chức năng chuyển hóa của mình.

Tóm lại, hiểu rõ vai trò chuyển hóa sống còn của gan, và hỗ trợ gan hằng ngày thông qua chế độ ăn, vận động, giấc ngủ và các thói quen lành mạnh, sẽ giúp phòng ngừa rối loạn chức năng gan và bảo vệ sức khỏe lâu dài.

Liên Hoa biên dịch