Mỹ–Ukraine đàm phán: Ukraine có thể nhận bảo đảm an ninh tương tự Điều 5 của NATO

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky hôm thứ Hai (15/12) tiếp tục ngày đàm phán thứ hai với phái đoàn Mỹ tại Berlin, nhằm chấm dứt cuộc chiến Nga–Ukraine đã kéo dài gần 4 năm. Sau cuộc gặp, các quan chức Mỹ tiết lộ hai bên đã đạt được đồng thuận về một số vấn đề quan trọng, Ukraine có thể sẽ nhận được bảo đảm an ninh tương tự Điều 5 của NATO.

Ông Zelensky đã gặp Đặc phái viên Mỹ Steve Witkoff và Jared Kushner, con rể của Tổng thống Trump, tại Berlin vào Chủ nhật (14/12) và thứ Hai.

Các quan chức Mỹ hôm thứ Hai đã tiến hành họp báo trực tuyến về các cuộc đàm phán Mỹ–Ukraine. Một quan chức cho biết trong hai ngày qua, các đại diện Mỹ đã có tổng cộng 8 giờ hội đàm trực tiếp với ông Zelensky.

“Tôi cho rằng cuộc gặp lần này của chúng tôi là rất tích cực trên hầu hết mọi phương diện. Chúng tôi đã đạt được đồng thuận về một số vấn đề then chốt để đi tới một thỏa thuận hòa bình. Dĩ nhiên vẫn còn một số việc cần thảo luận, nhưng chúng tôi đã đề cập đến toàn bộ 20 điểm trong kế hoạch và có những trao đổi rất tích cực xoay quanh các nội dung này.”

“Chúng tôi đã chuyển nhiều ý kiến cho các nhóm công tác để chỉnh sửa và điều chỉnh một số đề xuất mà chúng tôi đã thảo luận, bao gồm cả những nội dung mà chúng tôi đã trao đổi trực tiếp với phía Nga,” quan chức này nói.

Quan chức Mỹ: Ukraine sẽ nhận bảo đảm an ninh tương tự Điều 5 của NATO

Quan chức Mỹ cho biết trong 10 ngày qua, tài liệu về bảo đảm an ninh đã đạt được tiến triển lớn. Mỹ, NATO và Ukraine đã thành lập một nhóm công tác để soạn thảo văn kiện này, hiện cơ bản đã thành hình.

Theo quan chức trên, căn cứ vào một thỏa thuận hòa bình được đề xuất và thảo luận tại Berlin, Ukraine sẽ nhận được các bảo đảm an ninh tương tự Điều 5 của NATO.

“Nền tảng của thỏa thuận này về cơ bản là cung cấp cho (Ukraine) các bảo đảm an ninh rất mạnh, tương tự Điều 5 (của NATO), cùng với năng lực răn đe rất lớn và quy mô vũ khí quân sự đáng kể,” quan chức này nói.

Ông nói thêm rằng khi xây dựng các bảo đảm an ninh mạnh mẽ như vậy, cần bảo đảm có các cơ chế bảo vệ an ninh rất tốt nhằm giảm thiểu khả năng những bảo đảm này phải được kích hoạt. Đồng thời, cũng cần có các cơ chế “giảm xung đột” rất mạnh để ngăn các sự cố nhỏ leo thang thành xung đột lớn, cùng với các biện pháp giám sát mật độ cao.

“Hiện tại, tất cả những nội dung này đã được xác định rất rõ ràng và đầy đủ, và các bên đều rất hài lòng. Phía châu Âu cũng bày tỏ sự cảm kích cao đối với việc Tổng thống Trump sẵn sàng tích cực tham gia vấn đề này và đưa ra những bảo đảm an ninh như vậy,” quan chức Mỹ nói.

Tuy nhiên, quan chức Mỹ cũng ám chỉ rằng Ukraine và các đối tác châu Âu cần sớm đạt được thỏa thuận. Ông cho biết những bảo đảm an ninh này sẽ không nằm mãi trên bàn đàm phán. Hiện các bảo đảm này đang được đưa ra với điều kiện có thể mang lại kết quả tích cực trong việc chấm dứt chiến tranh. Tổng thống Trump tập trung cao độ vào việc đạt được một kết quả cuối cùng cho cuộc xung đột này, thực sự ngăn chặn Nga tiếp tục mở rộng về phía tây.

Điều 5 được coi là nền tảng của Hiệp ước sáng lập liên minh phòng thủ NATO. Quy định phòng thủ tập thể của “Điều 5” nêu rõ, một cuộc tấn công nhằm vào bất kỳ quốc gia thành viên NATO nào sẽ được coi là tấn công vào toàn bộ khối, và các nước NATO sẽ thực hiện các hành động cần thiết để hỗ trợ đồng minh chống lại cuộc tấn công.

Quan chức Mỹ cho biết Mỹ và Ukraine đã đạt đồng thuận về 90% vấn đề. Tranh chấp lãnh thổ kéo dài vẫn còn tồn tại, nhưng “chúng tôi đã đưa ra nhiều phương án khác nhau để thu hẹp bất đồng”.

Phát biểu tại một diễn đàn doanh nghiệp tổ chức ở Berlin hôm thứ Hai, ông Zelensky cho biết các cuộc đàm phán với Mỹ không hề dễ dàng nhưng mang lại hiệu quả.

Trưởng đoàn đàm phán Ukraine, ông Rustem Umerov, viết trên nền tảng mạng xã hội X hôm thứ Hai rằng các cuộc đàm phán tại Berlin đã đạt được tiến triển thực chất.

Ông nói: “Trong 2 ngày qua, các cuộc đàm phán giữa Ukraine và Mỹ mang tính xây dựng và hiệu quả, đã đạt được tiến triển thực sự. Hy vọng trước khi kết thúc ngày hôm nay có thể đạt được một thỏa thuận, đưa chúng ta tiến gần hơn một bước tới hòa bình”.

Theo Reuters, một quan chức am hiểu vấn đề cho biết phái đoàn Mỹ đã nói với Ukraine rằng bất kỳ thỏa thuận nào nhằm chấm dứt chiến tranh Nga–Ukraine đều phải bao gồm việc Ukraine đồng ý rút quân khỏi khu vực Donetsk ở miền đông. Một nguồn tin giấu tên cho biết các cuộc đàm phán hôm thứ Hai đã kết thúc, phía Ukraine yêu cầu tiếp tục tham vấn. Một nguồn tin khác cho biết hai bên vẫn còn bất đồng lớn về vấn đề lãnh thổ. Hãng tin này cũng dẫn lời một quan chức Mỹ (ẩn tên), đưa tin rằng Washington sẵn sàng cung cấp cho Kiev những đảm bảo an ninh dựa trên cam kết phòng thủ chung theo Điều 5 của NATO, nhưng chỉ khi “đạt được một kết luận tốt đẹp”.

Trong một bài báo hôm Chủ nhật, Wall Street Journal dẫn lời nguồn tin (ẩn danh) mô tả cuộc đàm phán giữa đại diện Washington và Kiev tại Berlin hồi đầu ngày là “khó khăn”. Theo bài báo, các cuộc đàm phán đã biến thành một “cuộc giằng co”, với việc Mỹ “thúc đẩy các quyết định nhanh chóng”, nhằm mục đích chấm dứt xung đột Ukraine vào cuối năm nay. Tờ báo này đưa tin, điểm mấu chốt gây tranh cãi là vấn đề nhượng bộ lãnh thổ, cho thấy Kiev đã bác bỏ lời kêu gọi của Washington về việc rút quân khỏi các khu vực thuộc Cộng hòa Nhân dân Donetsk của Nga mà Ukraine vẫn đang chiếm đóng.

Trong cuộc họp báo qua điện thoại, quan chức Mỹ nói rằng phái đoàn Mỹ có cảm nhận tích cực về các cuộc tham vấn liên quan đến vấn đề lãnh thổ.

“Tổng thống Zelensky cần thảo luận những vấn đề này với đội ngũ của ông ấy. Chúng tôi đã đưa ra cho ông một số điều mà tôi gọi là ‘những ý tưởng đáng suy ngẫm’. Ông ấy cần phản hồi với chúng tôi trong thời gian sớm nhất. Sau khi nhận được phản hồi, chúng tôi có trách nhiệm, vào một thời điểm nào đó, sẽ tham vấn với phía Nga cũng như các đối tác châu Âu của chúng tôi,” quan chức này nói. “Chúng tôi cảm thấy rất tích cực về những tiến triển đã đạt được, bao gồm cả về vấn đề lãnh thổ.”

Một quan chức Mỹ cho biết các nhóm công tác dự kiến sẽ họp tại Mỹ vào cuối tuần này, địa điểm có thể là Miami.

Gần đây, ông Zelensky đã thừa nhận rằng Ukraine có thể tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý về việc nhượng bộ lãnh thổ. Trong khi đó, đầu tuần này, cố vấn Tổng thống Nga Yury Ushakov nhấn mạnh rằng Donbas là lãnh thổ có chủ quyền của Nga và Moscow sẽ thiết lập quyền kiểm soát toàn bộ khu vực này bằng cách này hay cách khác.

Nội dung cốt lõi của phương án thỏa hiệp của Zelensky

Lập trường mới mà ông Zelensky trình bày với các nhà báo qua WhatsApp mang nhiều hàm ý. Ông thừa nhận: “Ngay từ đầu, Ukraine đã mong muốn gia nhập NATO, đó mới là những bảo đảm an ninh thực chất. Một bộ phận các đối tác Mỹ và châu Âu không ủng hộ con đường này”. Câu nói vừa thừa nhận mục tiêu ban đầu của Ukraine, vừa thẳng thắn đối diện với những khác biệt và dè dặt trong nội bộ các đồng minh phương Tây.

Quan trọng hơn, ông Zelensky đưa ra phương án thay thế cụ thể: “Chúng tôi đang thảo luận về các bảo đảm an ninh song phương giữa Ukraine và Mỹ… tức là những bảo đảm tương tự Điều 5… cùng với các bảo đảm an ninh từ các đối tác châu Âu và những quốc gia khác như Canada, Nhật Bản. Đây đã là sự nhượng bộ mà chúng tôi đưa ra.”

Tuy nhiên, về phía Ukraine, vấn đề lãnh thổ vẫn là “lằn ranh đỏ” lớn nhất còn tồn đọng. Việc thừa nhận mất lãnh thổ không chỉ liên quan đến chủ quyền, mà còn gắn với danh dự quốc gia và tính chính danh chính trị. Ông Zelensky nhấn mạnh Ukraine cần một “nền hòa bình có phẩm giá” và bảo đảm “Nga sẽ không xâm lược Ukraine một lần nữa”. Hai yếu tố này — phẩm giá và an ninh — sẽ là giới hạn mà Ukraine kiên quyết bảo vệ trên bàn đàm phán.

Những vấn đề tồn đọng

Dù xuất hiện những tín hiệu ngoại giao tích cực, theo thông tin công khai, nhưng tiến trình hòa bình vẫn đối mặt với các trở ngại lớn. Lập trường của Nga tiếp tục cứng rắn; Tổng thống Putin yêu cầu Ukraine rút quân khỏi khu vực Donetsk mà Ukraine hiện vẫn kiểm soát một số khu vực còn lại ở phía tây và tây bắc, và giao tranh vẫn xoay quanh các khu vực này, đồng thời thừa nhận thực tế chiếm đóng hiện tại của Nga. Ông Putin từng nói, bằng vũ lực, Nga hoàn toàn có thể đẩy lùi quân Ukraine ra khỏi Donbas (gồm hai tỉnh: Donetsk và Luhansk), và thực tế chiến trường hiện rất bất lợi cho phía Ukraine. Cố vấn chính sách đối ngoại của Tổng thống Nga, ông Ushakov, cũng cảnh báo rằng việc tìm kiếm thỏa hiệp có thể cần một khoảng thời gian dài, đồng thời cho rằng đề xuất của phía Mỹ vốn cân nhắc các yêu cầu của Nga đã bị “làm suy yếu” sau khi Ukraine và các đồng minh châu Âu đưa ra yêu cầu sửa đổi. Như vậy có thể thấy, vấn đề thỏa thuận nhượng lãnh thổ là vẫn chưa được giải quyết.

Một vấn đề khác chưa được truyền thông chú trọng đúng mức, nhưng đã được giáo sư Mearsheimer thuộc khoa Khoa học Chính trị Đại học Chicago đề cập đến trong phỏng vấn cùng giáo sư chính trị người Na Uy Glenn Diesen, đó là đề xuất Ukraine giữ lại 600.000 quân sau khi ký kết hiệp định hòa bình, mà ông Mearsheimer cho rằng điều này đối với người Nga cơ bản là không thể chấp nhận được. Sau đó có thông tin rằng châu Âu đã yêu cầu tăng lên 800.000 quân, ông Mearsheimer nói đây là bằng chứng rõ ràng cho thấy người châu Âu đang thúc đẩy một kế hoạch mà họ biết là không thể chấp nhận được đối với người Nga. Yêu cầu này sẽ chẳng dẫn đến đâu, kế hoạch này chết ngay từ trong trứng nước, ông Mearsheimer phân tích.

Bên cạnh đó, Nga, quốc gia nhất quán phản đối việc Ukraine hội nhập vào NATO, về nguyên tắc không phản đối việc cung cấp các bảo đảm an ninh cho Kiev, tuy nhiên Tổng thống Nga Putin gần đây liên tục nhấn mạnh rằng bất kỳ bảo đảm an ninh nào dành cho Ukraine cũng phải đi kèm với những cam kết đáng tin cậy về việc tôn trọng các lợi ích sống còn của Moscow. Moscow từ lâu lập luận rằng quy chế trung lập của Ukraine là điều kiện tiên quyết cho bất kỳ giải pháp lâu dài nào.

Do đó, mặc dù nói rằng ông Zelensky “nhượng bộ” khi “từ bỏ” khát vọng gia nhập NATO, vốn được bàn luận nhiều nhưng chưa bao giờ thực sự được đáp ứng, với điều kiện an ninh Ukraine được đảm bảo giống như Điều 5; tuy nhiên, cái gọi là “đảm bảo an ninh” này cụ thể như thế nào, và nó có khiến phía Moscow cảm thấy đụng chạm đến “lợi ích sống còn” của họ hay không, thì còn phải chờ xem. Do đó, đây cũng là một vấn đề nữa chưa hẳn đã giải quyết xong.

Ảo tưởng về sự nhượng bộ?

Zelensky nói việc từ bỏ khát vọng gia nhập NATO “là sự nhượng bộ mà chúng tôi đưa ra”, và truyền thông phương Tây hiện đang mô tả tuyên bố mới nhất của ông như một đột phá ngoại giao, trong khi trên thực tế, đó chỉ là một sự nhượng bộ trên danh nghĩa. Kiev đang từ bỏ thứ mà họ chưa bao giờ có — và cũng chưa bao giờ có khả năng đạt được.

Sau khi cuộc chiến nổ ra vào năm 2022, Ukraine đã nộp đơn xin gia nhập NATO một cách chính thức. Những gì diễn ra sau đó là một màn kịch chính trị kéo dài: Ông Zelensky được chào đón tại các hội nghị thượng đỉnh, chụp ảnh cùng các lãnh đạo phương Tây và được trấn an rằng “tương lai của Ukraine là ở NATO”. Tuy nhiên, khối này liên tục từ chối đưa ra dù chỉ một mốc thời gian tạm thời.

Màn kịch đạt đỉnh tại hội nghị thượng đỉnh Vilnius vào tháng 7/2023, khi các lãnh đạo NATO không đưa ra lời mời hay xác định con đường phía trước, phơi bày khoảng cách giữa lời nói và thực tế.

Chính ông Zelensky khi đó đã công khai thừa nhận điều này, nói rằng “không có sự sẵn sàng, cả trong việc mời Ukraine gia nhập NATO lẫn trong việc biến nước này thành thành viên của khối”. Lời thừa nhận đó cho thấy tư cách thành viên đã trở thành một khẩu hiệu hơn là một chính sách.