Trung Quốc vẫn xuất khẩu tiền chất fentanyl trong bối cảnh chiến tranh thuế quan Mỹ – Trung

Mỹ phát động chiến tranh thuế quan với Trung Quốc, Mexico và Canada lần này đều có liên quan đến vấn đề fentanyl.

Hôm 4/3, Mỹ tăng 10% thuế đối với hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, với lý do Trung Quốc đóng vai trò tiếp tay cho hoạt động buôn bán fentanyl; Mỹ hoãn áp thuế lên Mexico, bởi Mexico đã dẫn độ 29 thành viên băng đảng ma túy sang Mỹ vào ngày 27/2.

Tuy nhiên, do những phát ngôn gây tranh cãi của Trump, như đề xuất đổi tên “Vịnh Mexico” thành “Vịnh Mỹ” hay biến Canada thành bang thứ 51 của Mỹ, nhiều phương tiện truyền thông trong nước Mỹ vì lập trường nhất quán của mình nên sẵn sàng giải thích việc thành ông Trump bắt nạt các nước láng giềng.

Nếu không phải vì Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị lên tiếng về vấn đề fentanyl tại cuộc họp báo ngày 7/3 trong kỳ Lưỡng hội của Trung Quốc, có lẽ dư luận đã gần như quên mất đây chính là nguyên nhân quan trọng dẫn đến cuộc chiến thuế quan lần này.

Trung Quốc cung cấp “sự trợ giúp” có hạn, tiếp tục sản xuất tiền chất fentanyl

Hôm 4/3, tức 3 ngày trước bài phát biểu của ông Vương Nghị, Quốc vụ viện Trung Quốc đã công bố một Sách trắng có tiêu đề “Kiểm soát các chất thuộc nhóm fentanyl của Trung Quốc”. Tài liệu này khát quát các biện pháp mà Bắc Kinh đã thực hiện, bao gồm trấn áp tội phạm liên quan đến fentanyl và kiểm soát các tiền chất hóa học dùng để sản xuất loại thuốc này.

Theo Sách trắng, “Trung Quốc đã đưa vào danh mục kiểm soát 5 loại tiền chất fentanyl, gồm 4-ANPP, NPP, 4-AP, 1-boc-4-AP và norfentanyl. Trước năm 2024, tất cả các tiền chất fentanyl mà Liên Hợp Quốc đã đưa vào danh mục kiểm soát đều đã được Trung Quốc quản lý. Đối với 2 loại tiền chất mới được Liên Hợp Quốc kiểm soát vào năm 2024 là 4-piperidone và 1-boc-4-piperidone, Trung Quốc đang xúc tiến các thủ tục để đưa vào danh mục kiểm soát trong nước.”

Vào ngày 7/3 trong bài phát biểu tại Lưỡng Hội, ông Vương Nghị tuyên bố: “Trung Quốc luôn kiên quyết trấn áp hoạt động buôn bán và sản xuất ma túy, là quốc gia có chính sách kiểm soát ma túy nghiêm ngặt và triệt để nhất thế giới. Ngay từ năm 2019, theo yêu cầu của phía Mỹ, chúng tôi đã tiên phong đưa tất cả các chất thuộc nhóm fentanyl vào danh mục kiểm soát. Tình trạng lạm dụng fentanyl ở Mỹ là vấn đề mà chính nước Mỹ cần đối mặt và giải quyết. Với tinh thần nhân đạo, Trung Quốc đã cung cấp nhiều hỗ trợ cho Mỹ. Phía Mỹ không nên ‘lấy oán báo ân’, càng không thể vô cớ áp thuế, và đây không phải hành động của một cường quốc có trách nhiệm.”

Trung Quốc là quốc gia có chính sách kiểm soát ma túy nghiêm ngặt nhất trong số các cường quốc trên thế giới, nhưng nhận định này chỉ đúng một nửa. Lý do là vì trong lịch sử, hai cuộc Chiến tranh Nha phiến vào giữa thế kỷ 19 và hình ảnh “Đông Á bệnh phu” đã bị coi là nỗi ô nhục quốc gia, được đưa vào sách giáo khoa như một bài học lịch sử. Kể từ khi ĐCSTQ thành lập chính quyền, trong thời đại Mao Trạch Đông, chính quyền đã gần như xóa sổ hoàn toàn tệ nạn ma túy. Sau cải cách mở cửa, việc truy quét ma túy tại các tỉnh như Vân Nam, Quảng Đông trở thành công việc thường xuyên của chính phủ. Tuy nhiên, mặt không đúng của nhận định trên nằm ở một điểm khác: Trung Quốc không cấm xuất khẩu các tiền chất ma túy, chẳng hạn như các nguyên liệu để sản xuất fentanyl. Theo giới chức tư pháp Mỹ, một số công ty Trung Quốc đã thêm vào tiền chất những “phân tử ngụy trang”, làm cho chúng trông giống như một chất mới nhằm tránh sự kiểm soát. Một số người thậm chí còn hướng dẫn khách hàng cách loại bỏ những phân tử này để tổng hợp fentanyl.

Theo báo cáo nghiên cứu “Trung Quốc và kiểm soát ma túy tổng hợp: Fentanyl, Methamphetamine và tiền chất” (liên kết) do Viện Brookings công bố vào tháng 3/2022, dù Trung Quốc đã xếp toàn bộ nhóm fentanyl và 2i tiền chất quan trọng vào danh mục kiểm soát từ tháng 5/2019, đồng thời tăng cường giám sát bưu kiện, tạo ra một số tác động răn đe, nhưng nước này vẫn là nguồn cung (gián tiếp) chính của fentanyl vào Mỹ—cụ thể là các tiền chất để sản xuất fentanyl. Các băng đảng tội phạm Mexico nhập khẩu tiền chất fentanyl và thậm chí cả “tiền tiền chất” (pre-precursors) từ Trung Quốc, sau đó tổng hợp fentanyl thành phẩm tại Mexico và vận chuyển vào Mỹ. Báo cáo nhấn mạnh rằng việc Trung Quốc kiểm soát fentanyl và tiền chất của nó là chưa đủ để ngăn chặn dòng chảy fentanyl vào Mỹ—và tình trạng này đến nay vẫn chưa thay đổi.

Trung Quốc cho rằng fentanyl là “vấn đề của Mỹ”, cũng không thể coi là hoàn toàn đổ lỗi cho phía Mỹ, bởi vì chống ma túy luôn cần cả hai hướng tiếp cận, một mặt là cấm ma túy xâm nhập, mặt khác là cấm sử dụng ma túy. Tuy nhiên, với tư cách là một cường quốc, kiểm soát chặt chẽ hoạt động xuất khẩu ma túy và tiền chất không phải là “giúp đỡ Mỹ”, mà là trách nhiệm chính trị quốc tế. 

Những kẻ buôn bán ma túy trên khắp thế giới đang để mắt tới thị trường tiêu thụ khổng lồ ở Mỹ

Theo báo cáo của Văn phòng Liên Hợp Quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC) công bố vào tháng 6/2023, Mỹ là quốc gia tiêu thụ ma túy lớn nhất thế giới, với khoảng 60% lượng ma túy toàn cầu được đưa vào Mỹ. Với một thị trường tiêu thụ khổng lồ như vậy, các băng đảng ma túy trên toàn thế giới tất nhiên sẽ nhắm vào Mỹ.

Ngày 26/2, Tổng thống Donald Trump đăng trên nền tảng mạng xã hội Truth Social rằng lượng ma túy tràn vào Mỹ từ Canada và Mexico đã ở mức “không thể chấp nhận nổi”, trong đó một phần lớn là các loại thuốc giảm đau nhóm opioid chết người, đặc biệt là fentanyl. Ông cũng nhấn mạnh rằng hơn 100.000 người Mỹ đã tử vong vì các loại ma túy này trong năm ngoái.

Hai nước Trung – Mỹ có quan điểm khác nhau về trách nhiệm đối với tình trạng người Mỹ sử dụng fentanyl: Trung Quốc phủ nhận trách nhiệm trong cuộc khủng hoảng này và cho rằng nguyên nhân là do Mỹ không thể kiểm soát được vấn nạn nghiện ma túy trong nước. Tuy nhiên, các quan chức Mỹ và nhiều chuyên gia cho rằng Trung Quốc phải chịu trách nhiệm lớn. Trong nhiều năm qua, các công ty Trung Quốc đã bán fentanyl có thể thâm nhập vào thị trường chợ đen và đến tay những người nghiện ở Mỹ. Những năm gần đây, Trung Quốc đã trở thành nhà cung cấp chính các thành phần để sản xuất fentanyl. Các tiền chất hóa học cần thiết để sản xuất fentanyl do doanh nghiệp Trung Quốc sản xuất hiện đang được bán trên Internet và được chuyển từ Trung Quốc đến các băng nhóm tội phạm ở Mexico và các nơi khác.

Các chuyên gia nghiên cứu vấn đề ma túy của Mỹ đều công nhận rằng nền kinh tế ma túy Mexico là một hệ sinh thái tội phạm ma túy phức tạp, được hình thành từ sự phụ thuộc lẫn nhau, tấn công lẫn nhau, vừa là bạn vừa là thù giữa nhiều bên: người tiêu dùng Mỹ, chính sách phi tội phạm hóa ma túy do chính quyền Đảng Dân chủ thúc đẩy, Chính phủ Mexico, quân đội và cảnh sát Mexico, các băng đảng buôn ma túy, truyền thông, cùng vô số nông dân sống trong cảnh nghèo đói. Vào ngày 27/2, 29 tên trùm ma túy đã được bàn giao, trong đó bao gồm nhiều trùm ma túy khét tiếng: có những ông trùm cao tuổi từng buôn lậu cocaine và heroin từ hàng chục năm trước, cũng có những trùm ma túy trẻ tuổi gần đây đã buôn lậu fentanyl chết người với quy mô lớn vào Mỹ.

Canada bắt đầu xuất khẩu fentanyl sang Mỹ từ năm 2019. Theo báo National Post của Canada, trong bài viết ngày 5/12/2024 có tiêu đề “Canada hiện trở thành điểm nóng của các siêu phòng thí nghiệm fentanyl với rủi ro thấp, lợi nhuận cao – nỗi đau của Washington” (liên kết) tình hình diễn biến như sau: Năm 2019, khi Trung Quốc áp đặt hạn chế đối với xuất khẩu fentanyl đã qua gia công, sản lượng ma túy tổng hợp trong nước của Canada bắt đầu gia tăng; Đầu năm 2020, đại dịch COVID-19 khiến sản lượng fentanyl tăng vọt. Các tập đoàn xuyên quốc gia ngày càng coi Canada là một địa điểm “rủi ro thấp, lợi nhuận cao” để sản xuất fentanyl và các loại ma túy tổng hợp khác.

Dựa trên vai trò khác nhau của Trung Quốc, Mexico và Canada trong chuỗi cung ứng fentanyl vào Mỹ, ông Trump đã sử dụng thuế quan để gây áp lực buộc 3 nước này hợp tác. Mục đích này được Bộ trưởng Thương mại Mỹ Howard Lutnick nêu rõ trong cuộc phỏng vấn với chương trình ‘Meet the Press’ của NBC vào ngày 9/3: “Chính sách mà chúng tôi đề xuất đối với Canada và Mexico, nói một cách chính xác, không hẳn là ‘thuế quan’, mà là ‘một hành động khẩn cấp’ nhằm trấn áp nạn buôn lậu fentanyl. Nếu họ thực hiện biện pháp cần thiết, sẽ không có biện pháp trừng phạt thuế quan. Theo tôi được biết, họ đang hành động rất nhanh chóng.”

Yêu cầu chống ma túy chỉ là điểm chung trong cuộc chiến thuế quan giữa Mỹ và 3 nước Trung Quốc, Mexico và Canada. Mỗi nước còn có những vấn đề khác, cần được giải quyết trong giai đoạn tiếp theo thông qua các cuộc đàm phán song phương. Do đó, ông Lutnik nói: “Dựa trên nghiên cứu về kết quả của giai đoạn hành động đầu tiên, chúng tôi sẽ đưa ra một loạt lựa chọn thuế quan và bắt đầu giai đoạn hành động thứ hai vào ngày 1/4.”

Gốc rễ cuộc chiến chống ma túy của Mỹ vẫn nằm ở trong nước

Trong số tất cả các quốc gia và khu vực trên thế giới, Mỹ là một trong những nước có thái độ khoan dung nhất đối với tình trạng sử dụng ma túy của người dân trong nước. Hiện nay, trong số 50 tiểu bang, chỉ còn 15 tiểu bang vẫn kiên trì cấm hoàn toàn ma túy. Ngoài các tiểu bang Kansas, Idaho, Bắc Carolina, Nam Carolina và Wyoming, nơi cần sa vẫn hoàn toàn bất hợp pháp, 45 tiểu bang còn lại đều có mức độ hợp pháp hóa hoàn toàn hoặc một phần.

Theo dữ liệu từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Mỹ năm 2023, số ca tử vong do sử dụng quá liều ma túy ở Mỹ đã vượt mốc 100.000 ca mỗi năm trong 3 năm liên tiếp, trong đó các loại ma túy tổng hợp chiếm tới 68%.

Cộng đồng quốc tế ít khi chú ý đến một nghịch lý trong xã hội Mỹ: trong khi những người theo phe cánh tả thường tuyên bố coi trọng sinh mạng, thậm chí sẵn sàng xuống đường biểu tình để bảo vệ một cái cây hay một con vật, thì họ lại coi ma túy – thứ đang tàn phá sinh mạng con người – như một “quyền con người” cần được bảo vệ. Một số tiểu bang như California, thậm chí còn sử dụng ngân sách công để xây dựng các “ngôi nhà tiêm chích” nhằm hỗ trợ người nghiện với danh nghĩa nhân đạo.

Tình trạng trên thực chất là do dân tình Mỹ quyết định. Kể từ khi Tổng thống Nixon phát động “cuộc chiến chống ma túy” vào năm 1971 nhưng thất bại, các chính quyền Mỹ sau này đều tiến hành cuộc chiến này theo kiểu “chiến tranh nhân dân”, trong đó cuộc chiến về cần sa đã dẫn đến việc chính phủ gần như hoàn toàn hợp pháp hóa loại ma túy này theo dân ý.

Đến ngày nay, với tư cách là một trí thức am hiểu lịch sử cận đại Trung Quốc, tác giả bài viết này nhận thấy cuộc chiến thuế quan hiện nay của Mỹ với 3 nước Mexico, Canada và Trung Quốc dưới danh nghĩa chống ma túy thực chất có cùng bản chất với Chiến tranh Nha phiến năm 1840 giữa Trung Quốc và Anh – chỉ khác ở chỗ vai trò đã hoán đổi. Mỹ ngày nay chính là triều đình nhà Thanh năm xưa, khi đứng trước nạn nghiện ngập tràn lan trong nước đã tìm cách chặn đứng nguồn cung ma túy. Còn Mexico, Canada và Trung Quốc lại giống như Đế quốc Anh và nước Mỹ non trẻ khi đó – không thỏa mãn với lợi ích từ thương mại thông thường, mà còn muốn kiếm thêm tiền của Đại Thanh thông qua buôn bán ma túy.

Đối với Mỹ, khi cần sa đã được hợp pháp hóa và fentanyl trở thành một vấn nạn xã hội, nếu muốn “Làm nước Mỹ vĩ đại trở lại”, thì không thể chỉ hy vọng các nước khác ngừng kiếm lợi từ ma túy, mà cuối cùng vẫn phải quay lại thực hiện các biện pháp chống ma túy trong nước.

Ngày 3/3, tờ Wall Street Journal đăng bài “Trung Quốc đóng vai trò gì trong cuộc khủng hoảng fentanyl ở Mỹ?” (liên kết), trong đó đoạn cuối nêu rõ:

“Thách thức đối với Mỹ là ngay cả khi lời đe dọa áp thuế của ông Trump thực sự buộc Trung Quốc phải dẹp bỏ các nhà cung cấp tiền chất trong nước, các chuyên gia vẫn tin rằng những nhà sản xuất hóa chất từ các nơi khác – đặc biệt là Ấn Độ – đã sẵn sàng thay thế. Dù Trung Quốc ngừng hoặc giảm sản xuất, Ấn Độ sẽ trở thành nguồn cung quan trọng.”

Hà Thanh Liên
(Bài viết thể hiện lập trường và quan điểm của cá nhân tác giả, bản gốc đăng trên RFA.)