Chuyện lạ khoa bảng: Sĩ tử thi đỗ Trạng nguyên, người làng không tin

Lịch sử khoa bảng chứng kiến nhiều chuyện lạ như khoa thi 1247 Nguyễn Trật bỏ giấy trắng vẫn đỗ tiến sĩ, khoa thi năm 1499 phải tung quyển thi để chọn Trạng nguyên, Nguyễn Quang Tán vinh quy bái tổ nhưng làng không có ai đón tiếp… Thời nhà Trần cũng có chuyện hy hữu khác: Trạng nguyên Nguyễn Sĩ Cố vinh quy bái tổ, dù làng đã được thông báo nhưng không một ai dám tin, vì thế mà chẳng có lễ nghênh đón tân trạng.

Theo sách “Địa chí Hải Dương” thì Nguyễn Sĩ Cố sinh giữa thế kỷ 13 thời nhà Trần, ở tại làng Bình Lãng, huyện Đa Cẩm (nay là thôn Bình Phiên, xã Ngọc Liên, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương). Tuy nhiên người làng Phạm Triền, huyện Thanh Miện, phủ Hạ Hồng (nay là thôn Phạm Lý, xã Ngô Quyền, huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương) lại cho rằng Nguyễn Sĩ Cố là người làng mình. Câu chuyện vinh quy bái tổ của ông giải thích tại sao lại có mâu thuẫn này.

Chí lớn cùng nghị lực phi thường

Nguyễn Sĩ Cố sinh ở làng Phạm Triền trong gia đình nông dân nghèo khó. Sĩ Cố từ bé đã rất thông minh, vì thế dù gia cảnh khó khăn cũng quyết học cho được chữ Thánh Hiền. Thời bấy giờ nơi đây trường lớp không có, sách vở khan hiếm, trong làng cũng chẳng có mấy người theo khoa bảng, bản thân gia đình lại nghèo khó, nên việc học chữ Thánh Hiền đòi hỏi phải có ý chí lớn cùng một nghị lực phi thường.

Người làng chỉ thấy Sĩ Cố hàng ngày làm việc nặng nhọc, nhưng không một ai biết rằng tối đến ông vẫn miệt mài đèn sách.

Khoa thi năm 1266 thời vua Trần Thánh Tông, Nguyễn Sĩ Cố đăng ký tham gia, vượt qua tất cả các kỳ thi Hương, thi Hội. Vào đến thi Đình ông đỗ đầu tức Trạng nguyên, được vinh quy bái tổ về làng.

Tuy nhiên khi nhận tin đón tân khoa Trạng nguyên thì người làng Phạm Triền ngơ ngác, không tin một người nghèo khó suốt ngày làm lụng như Nguyễn Sĩ Cố lại thi đỗ khoa bảng, vì thế mà người làng không có ai đón ông.

Vì điều này, Nguyễn Sĩ Cố chọn làng Bình Lãng, huyện Đa Cẩm để vinh quy về làng. Khi ông vinh quy, người làng Bình Lãng đã rất trân trọng chào đón Trạng nguyên Nguyễn Sĩ Cố.

Sau này tra lại danh sách các Trạng nguyên thời nhà Trần thì không ai có tên Nguyễn Sĩ Cố. Khoa thi năm 1266 có ghi Kinh trạng nguyên là Trần Cố người làng Phạm Triền, huyện Thanh Miện, phủ Hạ Hồng. Làng Phạm Triền đúng là làng của Nguyễn Sĩ Cố. Như vậy có thể khi ông làm quan đã được đổi họ thành Trần Cố, hoặc cũng có thể khi ông chọn làng Bình Lãng để vinh quy đã lấy tên Trần Cố.

Thầy dạy của Vua

Nguyễn Sĩ Cố làm quan nổi tiếng bởi học vấn uyên bác, tính tình vui vẻ lại tinh tế, vì thế mà năm 1274 vua Trần Thánh Tông gọi ông vào cung làm Nội thị Học sĩ để dạy dỗ cho Thái tử Trần Khâm (tức vua Trần Nhân Tông sau này).

Đến năm 1306 thời vua Trần Anh Tông thì ông được thăng làm Thiên Chương các Học sĩ, giảng Ngũ Kinh (tức các kinh điển của Nho gia) ở gác Thiên Chương, đồng thời giải sách cho Vua. Về sau ông làm An Phủ sứ.

Nguyễn Sĩ Cố được biết là người có tài làm thơ, lại rất khôi hài, mỗi khi có tiệc hay pha trò vui vẻ với mọi người.

Ông từng hộ giá theo vua đi đánh Ai Lao.

Năm 1312, ông lại hộ giá vua Trần Anh Tông đánh Chiêm Thành, nhưng bị mất trên đường đi.

Nguyễn Sĩ Cố có nhiều thơ phú bằng chữ Nôm, tiếc là đã thất truyền. Trong cuốn “Toàn Việt thi lục” có chép lại 2 bài thơ chữ Hán của ông là “Tụng giá tây chinh yết Uy Hiển Vương từ” (Theo vua đi đánh phía Tây, yết đền Uy Hiển Vương) và “Tụng giá tây chinh yết Tản Viên từ” (Theo vua đi đánh phía Tây, yết đền Tản Viên).

Sau này vị quan đầu triều nhà Trần là Phạm Sư Mạnh khi đi qua mộ Nguyễn Sĩ Cố đã có bài thơ tỏ lòng thương tiếc:

Tiêu tiêu thiên mẫu trúc như vân
Vô hạn thương tâm An Phủ thần.
Sơn thự tích thời huề tửu địa,
Thương mang hạ mã chính tà huân.

Bản dịch:

Mây giăng ngàn dặm trúc xanh xanh,
An Phủ phần trông vướng mối tình.
Ngày chốn ngày xưa vui vẻ lắm,
Bóng khuâng xuống ngựa bóng chênh chênh.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Câu chuyện có một không hai: Bỏ bài thi trắng vẫn đỗ tiến sĩ
• Bảng nhãn Lương Đắc Bằng và “Trị bình thập tứ sách”

Mời xem video: