Đường phố thuộc địa Amana, Iowa. (Ảnh: Kepper66, Wikipedia, Public Domain)
Có 2 danh từ cần được nhắc lại định nghĩa để bài viết này được sáng tỏ.
Công xã có thể ở trong nước hoặc một thuộc địa.
Đôi khi công xã được phát động từ bạo lực và chính trị như Công xã Paris năm 1871 và các công xã nhân dân ở tỉnh Hồ nam trong kế hoạch Đại nhảy vọt của Trung cộng năm 1958.
Dưới đây là bài viết về các thuộc địa Amana của di dân gốc Đức ở tiểu bang Iowa, sống như công xã từ 1856-1932.
Đầu TK18 Giáo phái Plietism ở Đức ly khai khỏi đạo Tin lành Lutheranism và sống thành một cộng đồng riêng biệt.
Giáo phái bị chính quyền áp chế vì không chịu thi hành nghĩa vụ quân dịch và không chịu cho con cái theo học các trường của chính quyền.
Để được tự do tín ngưỡng, năm 1842 các vị lãnh đạo giáo phái quyết định di cư sang Mỹ.
Họ mua một khu đất gần thành phố Buffalo thuộc bang New York. Với số di dân 800 người, họ thành lập khu định cư và đặt tên là Xã hội Ebenezer.
Bản điều lệ căn bản tạm thời được cộng đồng chấp thuận, trong đó quy định những mục đích của Xã hội Ebenezer.
Tiền mua đất được Ban lãnh đạo cộng đồng dự tính thu về bằng cách bán lại cho mỗi người trong cộng đồng. Vi có một số người không có khả năng mua khiến Xã hội Ebenezer sẽ tan rã. Ban lãnh đạo bàn luận đi đến quyết định cộng đồng sẽ sống theo đời sống công xã [communal life].
Bản điều lệ căn bản được tu chính, Xã hội Ebenezer trở thành công xã năm 1850.
Khu định cư ở Buffalo chỉ đủ cho 800 người trong đợt đầu di cư sang Mỹ. Để tiếp nhận những đợt kế tiếp, Ban lãnh đạo quyết định dời cộng đồng về bang Iowa là nơi Liên bang đang bán rẻ đất công cho di dân.
Ban lãnh đạo mua một khu đất gần sông Iowa và ngôi làng đầu tiên được thành lập năm 1855, mang tên Thuộc địa Bleibtreu [tiếng Đức có nghĩa là vẫn giữ trọn đức tin].
Vì tiếng Đức Bleibtreu khó phát âm đối với những người nói tiếng Anh nên Ban lãnh đạo đổi tên là Thuộc địa Amana [trong Kinh thánh, từ amana đồng nghĩa với bleibtreu].
Theo luật của tiểu bang Iowa, Thuộc địa Amana phải được tổ chức như một doanh nghiệp [business], do đó năm 1859 Amana trở thành một cơ chế được quản trị như doanh nghiệp nhưng vẫn sống như công xã. Một Bản Điều lệ căn bản mới – tương tự Bản cũ – được cộng đồng thỏa thuận.
Thuộc địa Amana bị trở ngại về giao thông. Ga xe lửa gần nhất cách xa 20 dặm [32km].
Năm 1861 một ga xe lửa được thiết lập gần làng Homestead. Cơ hội tốt, ban lãnh đạo cộng đồng quyết định mua toàn bộ làng Homestead, đưa diện tích của Thuộc địa lên tới 26,000 acre gồm 10,000 acre rừng, 7,000 acre đất nông nghiệp, 4,000 acre đồng cỏ, 500 acre nhà cửa và 100 acre vườn rau.
Năm 1862 Thuộc địa Amana thành lập thêm 5 làng đặt tên như sau, (số dân được kiểm tra từ Census 2010):
Kể cả làng Amana đầu tiên (442) và làng Homestead (148), Thuộc địa Amana gồm cả thảy 7 làng, gồm 1636 người, tính theo đợt thống kê dân số Mỹ năm 2010 – Census 2010.
Mỗi làng có từ 40 tới 100 nhà, 1 nhà thờ, 1 trường học, lò bánh, xưởng chế biến sữa, hầm rượu, bưu điện, xưởng cưa và tiệm bách hóa.
Những thanh niên khỏe mạnh phải sung vào đội cứu hỏa, mỗi làng có riêng đội cứu hỏa.
Mỗi nhà có 2 tầng lầu và được xây bằng đá ở địa phương nên có màu riêng biệt. Nhà hình vuông có mái tháp nhọn.
Năm 1864 nhóm di dân cuối cùng của giáo phái Pietism gồm 1,200 người tới hội nhập vào Thuộc địa Amana.
Hội đồng quản trị cũng gọi là Đại hội đồng huynh đệ hoặc Bruderrath. Các ủy viên của Hội đồng được bầu mỗi năm bởi các Thầy cả [Elder]của cộng đồng. Thầy cả là những viên chức đảm trách mục vụ và giáo dục trong nhà thờ. Các ủy viên bầu chủ tịch và phó chủ tịch Hội đồng.
Các ủy viên họp luân phiên ở mỗi làng vào thứ ba đầu tiên mỗi tháng.
Mỗi tháng sáu, các ủy viên tường trình với cộng đồng về tình hình chung của cộng đồng.
Hội đồng quản trị cũng là Tòa thượng thẩm [High court] của cộng đồng.
Mỗi làng được điều hành bởi một nhóm từ 7 tới 19 Thầy cả. Công việc mỗi làng do nhóm Thầy cả quyết định dưới sự điều hành của một ủy viên Hội đồng.
Thầy cả do Hội đồng quản trị lựa chọn theo tiêu chuẩn phục vụ tận tụy và sáng suốt.
Mỗi người trong cộng đồng được cấp hàng năm một khoản tiền, đàn ông từ $40 tới $100 tùy theo nghề nghiệp, đàn bà từ $25 tới $30, những người mẹ còn phải nuôi con được cấp thêm từ $5 tới $10 mỗi đứa con. Khoản tiền này được tiêu dùng ở các tiệm trong làng.
Những người không đạt được cân bằng về thu chi sẽ bị cộng đồng khiển trách. Những người không chịu thay đổi nếp sống sẽ bị trục xuất khỏi cộng đồng.
Những người bị trục xuất hoặc muốn ra khỏi cộng đồng được hoàn lại tiền đã đầu tư vào quỹ chung cùng với tiền lời.
Theo quan niệm sơ khởi, hôn nhân bị coi là sự yếu đuối về tinh thần. Sinh con cũng không được khuyến khích.
Quan niệm xưa dần được cởi mở. Hội đồng quản trị được quyền chấp nhận hôn nhân trong cộng đồng.
Đàn ông dưới 24 tuổi không được lấy vợ.
Trai gái muốn kết hôn phải chờ đợi một năm mới được phép nếu Hội đồng xét thấy không có lầm lỗi gì.
Một Thầy cả ban phép lành cho đôi trai gái và cộng đồng cung cấp tiệc cưới.
Cộng đồng không chấp nhận ly hôn. Hôn nhân lần thứ nhì – dù là góa phụ – bị khiển trách nặng nề.
Cưới người ngoài Thuộc địa sẽ bị trục xuất khỏi cộng đồng một năm dù người phối ngẫu muốn gia nhập Thuộc địa.
Cư dân trong các làng Amana không nấu ăn riêng nhưng ăn tập thể thành từng nhóm 30 hoặc 45 người.
Số nhà bếp mỗi làng khác nhau tùy theo dân số nhưng tổng cộng là 55 nhà bếp trong Thuộc địa Amana.
Nhà bếp được tổ chức như bếp công xã. Bếp trưởng và nhân viên nhà bếp do Hội đồng quản trị chỉ định.
Nhà bếp có nhiệm vụ: nấu ăn, dọn bữa, bảo tồn thực phẩm, chăn nuôi gia súc và trồng trọt để sản xuất thực phẩm.
Tới giờ ăn, đàn ông và đàn bà ngồi bàn riêng, trẻ em ngồi với mẹ chúng. Trước và sau bữa ăn phải cầu nguyện bằng tiếng Đức.
Tối Thứ bảy và trưa Chủ nhật, bữa ăn được thêm vài món ngon nấu với thịt heo hoặc bò.
Từ năm 1900, những người có gia đình được phép mang phần ăn của gia đình về nhà, những người độc thân và nhân viên nhà bếp vẫn ăn tại nhà ăn tập thể.
Để đời sống công xã được tự túc, có 8 nghề dành cho phụ nữ và 39 nghề dành cho nam giới.
Phụ nữ thường làm những công việc của nhà bếp, nuôi gia súc, trồng rau, giặt quần áo… Nam giới thường làm những nghề như cắt tóc, may quần áo, bác sĩ, công nhân các xưởng máy hoặc lò giết thịt súc vật…
Trẻ em cũng tham gia lao động nhẹ dành cho con trai như hái trái cây, nhổ rau củ… và những công việc trong nhà bếp dành cho con gái.
Trẻ em dưới 2 tuổi sống với mẹ, sau đó học mẫu giáo cho tới 7 tuổi. Tiếp theo, học cho tới 14-15 tuổi. Chúng vừa học vừa lao động như tỉa hạt đậu, tách hạt bắp, hái trái cây…
Tôn giáo là phần rất quan trọng của công xã. Mỗi làng có một nhà thờ.
Đại hội đồng huynh đệ [Bruderrath] – cũng là Hội đồng quản trị theo luật doanh nghiệp – điều hành các nhà thờ.
Mỗi tuần có 11 thánh lễ. Các Thầy cả và những người trung niên [in-betweens] dự thánh lễ riêng.
Trong cuộc lễ, nam nữ ngồi riêng biệt, trẻ em nhỏ tuổi ngồi với mẹ ở hàng ghế cuối, trẻ em lớn tuổi ngồi ở những hàng ghế trên.
Thánh lễ không có nhạc và thánh ca.
Thuộc địa Amana giao thương với thế giới bên ngoài bằng hai phương pháp, mua và bán.
Mỗi làng có một trung tâm thương mại là nơi mua và bán hàng hóa.
Trong những thập niên 1890, những cửa hàng này đã mua một lượng lớn hàng hóa và nguyên liệu từ thế giới bên ngoài. Thường là: len, dầu ăn, mỡ, các loại bột, ống nước, các cơ phận máy móc… các loại hạt cho nhà máy xay bột và vải trơn từ các bang miền nam để nhà máy in sản xuất thành vải may mặc.
Những hàng hóa và nguyên liệu từ thế giới bên ngoài đều thiết yếu cho đời sống cộng đồng, như vậy công xã Amana chưa phải là một xã hội thật sự tự túc về kinh tế.
Do ảnh hưởng của cuộc Đại suy thoái kinh tế, tháng 3-1931 Hội đồng quản trị tiết lộ với cộng đồng rằng công xã đang ở trong tình trạng xấu về tài chính.
Tình trạng càng tệ hại vì hỏa hoạn gây tổn thất nặng cho xưởng mộc và 10 năm trước đó nhà máy xay bị hỏa hoạn thiêu rụi.
Mặt khác cư dân trong công xã muốn có tự do cá nhân như cuộc sống thế tục.
Sau khi bàn luận, cộng đồng quyết định chia công xã thành 2 tổ chức:
Cuộc cải tổ hoàn tất năm 1932 và được cộng đồng gọi là Đại cải tổ [Great change].
Ngày nay Tổ hợp Amana society – kết hợp sự thừa kế và nguồn lợi kinh tế của công xã – tiếp tục sở hữu và quản trị 26,000 acre đất nông trại, đồng cỏ và rừng.
Nông nghiệp vẫn quan trọng như thời công xã.
Cho tới cuối thời công xã, đất đai vẫn không phân chia nên phong cảnh Amana vẫn còn phản ảnh di sản công xã. Thêm nữa, 450 căn nhà lầu ở 7 làng thời công xã vẫn nổi bật khiến du khách có thể hình dung ra thời đã qua.
Năm 1965 Cơ quan National Park Service liệt kê Thuộc địa Amana vào danh sách các di sản lịch sử của quốc gia.
Amana ngày nay phát triển ngành du lịch, tiếp đón du khách với những khách sạn, nhà hàng ăn và tiệm bán đồ mỹ nghệ do các nghệ nhân địa phương tạo thành từ thủ công.
Bùi Quý Chiến
Trích đăng từ Đặc San Lâm Viên (www.dslamvien.com)
Sáng 25/8, Thành ủy TP.HCM công bố quyết định của Bộ Chính trị về công…
“Volodymyr Zelensky đã lợi dụng ngày lễ quốc gia của Ukraine để đưa ra lời…
Báo cáo bán niên mới nhất của BAIC BluePark cho thấy, trong nửa đầu năm…
Mỹ kêu gọi cách tiếp cận hợp lý khi các cuộc đàm phán tại Liên…
Ngày 22/8, Tòa án Liên bang Quận Nam New York, đã tuyên án đối với…
Bão Kajiki đổ bộ vào Hải Nam hôm 24/8, có khả năng trở thành cơn bão…
