Tại sao khi bước vào tuổi dậy thì, con trẻ như biến thành một người khác?

Tuổi dậy thì là bước ngoặt từ ngây thơ sang trưởng thành của trẻ, đồng thời cũng là giai đoạn mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái đối mặt với thử thách lớn. Một nhà tâm lý học từng nói: “Tình yêu trên thế gian đều hướng đến sự gần gũi, chỉ có một tình yêu là để chuẩn bị cho sự rời xa, đó là tình yêu của cha mẹ và con cái”. Tuy nhiên, nhiều cha mẹ lại rơi vào hoang mang và bối rối khi con cái bước vào tuổi dậy thì, giai đoạn chuẩn bị cho sự độc lập. Trẻ từ ngoan ngoãn trở nên bướng bỉnh, từ phụ thuộc chuyển sang xa cách, thậm chí xuất hiện tình trạng chán học, nghiện mạng, yêu sớm… Đằng sau những thay đổi này là khát vọng và mâu thuẫn nội tâm của trẻ.

Bài chia sẻ dưới đây sẽ đi sâu tìm hiểu nhu cầu tâm lý của trẻ trong tuổi dậy thì, giúp cha mẹ hiểu được suy nghĩ thực sự phía sau hành vi của con và tìm ra cách ứng xử đúng đắn với trẻ trong giai đoạn này.

Cơ thể và tâm trí trẻ trong tuổi dậy thì đang thay đổi mạnh mẽ

Tuổi dậy thì là giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ em sang người trưởng thành, thường nằm trong độ tuổi từ 10 đến 20. Cô Lý Tân, giáo viên tâm lý tại Trường Hương Sơn, Châu Hải, cho biết: tuổi dậy thì là thời kỳ não bộ và tư duy trẻ thay đổi mạnh mẽ nhất – chỉ sau ba năm đầu đời. “Ở giai đoạn này, trẻ dần trưởng thành trong tư duy, bắt đầu suy nghĩ như người lớn, khao khát độc lập, muốn thử thách quyền uy, thể hiện chủ nghĩa lý tưởng. Tuy nhiên, quá trình khám phá sự ‘khác biệt’ này thường bị hiểu lầm là ‘nổi loạn’.” Cô Lý nhấn mạnh, thực tế không phải vậy, cha mẹ cần hiểu rõ đặc điểm của trẻ trong tuổi dậy thì.

Đặc điểm 1: Tuổi dậy thì là “giai đoạn cải tạo” của não bộ

Tuổi dậy thì có thể được ví như “giai đoạn tân trang” của não bộ – khi não tiến hành hàng loạt điều chỉnh và nâng cấp phức tạp. Trước 12 tuổi, não bộ của trẻ như một ngôi nhà thô, chủ yếu nạp các phần mềm cơ bản như đọc chữ, làm toán – tức là năng lực nhận thức cơ bản. Bước vào tuổi dậy thì, não bắt đầu được “ tân trang· ”: dỡ bỏ các mô thức tư duy cũ, xây dựng năng lực tư duy logic mới, hình thành hệ giá trị.

Kết quả của quá trình này là: vùng vỏ não trước trán (phụ trách phán đoán) và hệ viền (phụ trách cảm xúc) cùng phát triển, khiến trẻ có lúc đặc biệt thông minh, có lúc lại bốc đồng; lúc kiên định bản thân, lúc lại hoang mang.

Đặc điểm 2: Sự thay đổi cơ thể là “tín hiệu pháo hiệu” của quá trình trưởng thành

Ở tuổi dậy thì, những thay đổi về mặt thể chất là tín hiệu quan trọng báo hiệu sự phát triển của trẻ, cụ thể như:

• Chiều cao tăng vọt: Trẻ lớn nhanh như tre mọc, nhưng sự phát triển của não bộ chưa theo kịp, dễ dẫn đến các biểu hiện như chóng mặt, chân tay bủn rủn.
• Nội tiết tố bùng phát: Mụn nổi trên mặt, tâm trạng thay đổi thất thường – điều này không phải là biểu hiện của nổi loạn, mà là cách cơ thể phát đi tín hiệu: “Hãy giúp tôi trưởng thành”. Đồng thời, các đặc điểm giới tính thứ cấp cũng bắt đầu xuất hiện.
• Lịch sinh hoạt đảo lộn: Trẻ thường thức khuya (do não bộ đang “nâng cấp”) và khó dậy sớm (cơ thể cần thời gian hồi phục).

Đặc điểm 3: Biến đổi trong quan hệ xã hội là “trường thử thách” của các mối quan hệ

Những thay đổi trong quan hệ xã hội ở tuổi dậy thì là một phép thử lớn trong quá trình trưởng thành, thể hiện qua các khía cạnh:

• Bạn bè quan trọng hơn cha mẹ: Vùng vỏ não trước trán bắt đầu chú ý đến đánh giá từ bạn bè, khiến trẻ sẵn sàng nghe theo lời bạn cùng trang lứa hơn là những lời dặn dò từ phụ huynh.
• Nhạy cảm với nhóm nhỏ: Trẻ trở nên vô cùng nhạy cảm với sự công nhận từ bạn bè – khi bị cô lập, trẻ có thể rơi vào trạng thái suy sụp sâu sắc; ngược lại, nếu được công nhận, trẻ sẽ trở nên đầy tự tin.
• Thử giới hạn: Ví dụ như cố tình mặc quần rách – thực chất là cách trẻ thăm dò mức độ chấp nhận của người khác đối với bản thân mình.

Ngoài ra, môi trường gia đình đóng vai trò không thể xem nhẹ đối với sự trưởng thành của trẻ trong tuổi dậy thì. Cô Lý Tân nhấn mạnh “Nếu trong gia đình tồn tại sự thiếu thấu hiểu, mâu thuẫn thường xuyên, hoặc cha mẹ quá nghiêm khắc, kiểm soát chặt chẽ, những yếu tố này đều có thể làm trầm trọng thêm mâu thuẫn trong giai đoạn dậy thì”. Ngược lại, một gia đình có sự hỗ trợ vững chắc và cởi mở trong giao tiếp sẽ là nền tảng quan trọng giúp trẻ vượt qua giai đoạn này một cách suôn sẻ.

Cha mẹ cần giúp con tìm ra “kịch bản cuộc đời” của riêng mình

Nhà tâm lý học nổi tiếng Hòa Điền Tú Thụy từng gọi tuổi dậy thì là “giai đoạn cai sữa về mặt tâm lý”. Để hiểu rõ hơn về tâm lý của trẻ ở tuổi này, cô Lý Tân gợi ý rằng cha mẹ nên hình dung con mình như một “tài xế mới” lần đầu cầm lái mà không có người hướng dẫn dày dạn kinh nghiệm. “Trẻ vừa hứng khởi muốn được tự lái, vừa lo sợ, và vẫn cần có ‘tài xế già’ bên cạnh để cổ vũ, hỗ trợ. Tuổi dậy thì giống như việc ‘tay lái mới’ cầm trên tay tấm bản đồ kho báu đầu tiên, bước vào hành trình vượt chướng ngại – một cuộc phiêu lưu khám phá bản thân”.

“Tài xế mới” trong những bước đầu khám phá hành trình trưởng thành tương lai, mang theo sự tò mò mãnh liệt (khám phá “tôi là ai”, “tôi sẽ đi về đâu”), lòng dũng cảm vượt khỏi vùng an toàn (thách thức quyền uy, thử nghiệm điều mới), cùng với mục tiêu ngày càng rõ ràng (liên tục thử-sai, tìm kiếm hướng đi lý tưởng), đã không ngừng vượt qua chông gai (phát triển năng lực cá nhân, khai phá tài năng riêng, xử lý các mối quan hệ xã hội, đối mặt với cám dỗ và áp lực…), để cuối cùng hoàn thành chuyến phiêu lưu khám phá mang tên tuổi dậy thì.

Cô Lý Tân nhắc nhở các bậc phụ huynh: sứ mệnh của giai đoạn tuổi dậy thì không phải là biến con trẻ thành một “đáp án tiêu chuẩn”, mà là giúp con tìm được kịch bản cuộc đời phù hợp với chính mình giữa vô vàn khả năng tồn tại song song.

Cô Lý Tân khuyên các bậc phụ huynh hãy ghi nhớ ba câu nói sau và đặt câu hỏi với con bằng sự tò mò:

1. Cái “trẻ con” mà bạn đang chê trách, thật ra là quá trình con đang học hỏi.
2. Khi con phản ứng lại bạn, không phải vì ghét bạn, mà là vì não bộ đang điều chỉnh tín hiệu.
3. Tuổi dậy thì không phải là kẻ thù, mà là cơ hội cuối cùng để bạn đồng hành cùng con trưởng thành.
   

Tuổi dậy thì, mối quan hệ cha mẹ – con cái đối mặt với thử thách mới, phụ huynh cần điều chỉnh

Hiểu được đặc điểm của tuổi dậy thì, cha mẹ nên cư xử với con như thế nào? Cô Trần Thu Mai, giáo viên tâm lý học đường cao cấp tại Trường THPT số 1 Mã Chương, thành phố Trạm Giang, Quảng Đông, Trung Quốc chỉ ra rằng, cha mẹ trước hết cần nhận thức rõ rằng con cái không còn như thời thơ ấu, có gì cũng sẵn lòng “mở lòng” với cha mẹ nữa, thậm chí đôi lúc còn oán trách cha mẹ không hiểu mình. “Nếu cha mẹ quan tâm quá mức, lại càng dễ khiến trẻ phản kháng. Dưới góc nhìn tâm lý động lực học, giữa cha mẹ và con cái ở tuổi dậy thì tồn tại một loại địch ý vô thức mang tính bản năng: một mặt, con cái mong muốn giành được nhiều quyền lực hơn từ cha mẹ, khao khát được độc lập; mặt khác, cha mẹ vẫn coi con là đứa trẻ chưa trưởng thành, vô thức hạn chế quyền lực và tự do của con, lo sợ con rời xa mình. Từ đó hình thành sự đối kháng.”

“Sự đối kháng có tốt không? Tốt hơn có hại! Đối với trẻ, đối kháng vừa là phản kháng, vừa là trưởng thành! Không có đối kháng thì không có trưởng thành thực sự”. Cô Trần nhấn mạnh, con cái bước vào tuổi dậy thì, quan hệ cha mẹ – con cái đối mặt với thử thách mới, cha mẹ cần chủ động thực hiện những điều chỉnh thích nghi tích cực: mô hình giáo dục gia đình mang tính áp đặt, cha mẹ nói là mệnh lệnh cần được xem xét lại, một mô hình giáo dục gia đình bình đẳng và dân chủ trở nên ngày càng cấp thiết, việc cha mẹ chủ động điều chỉnh mức độ kiểm soát và cách thức giao tiếp ngày càng trở nên quan trọng.

Giao tiếp giữa cha mẹ và con cái cần nắm vững một số chiến lược cơ bản, để cuộc trò chuyện có thể diễn ra trong nền tảng của tình yêu thương. “Chỉ khi trẻ luôn tin chắc rằng mình sẽ nhận được sự bao dung và ủng hộ từ cha mẹ, thì mới có thể yên tâm mở lòng khi đối mặt với những vấn đề quan trọng. Và chỉ khi đó, trẻ mới thực sự coi trọng ý kiến và lời khuyên của cha mẹ, từ đó được định hướng để bước đi đúng đắn trên con đường đời.” Cô Trần đã đưa ra bốn gợi ý cụ thể về phương pháp giao tiếp giữa cha mẹ và con cái như sau:

Thứ nhất, tạm hoãn việc phán xét giá trị, học cách lắng nghe khiêm tốn. Như đã nói ở phần trước về điều chỉnh mối quan hệ cha mẹ – con cái, điều quan trọng nhất là cha mẹ phải học cách tạm hoãn việc phán xét hành vi và lời nói của con khi không hài lòng. “Tạm hoãn phán xét giá trị” nghĩa là không vội nói với con những câu như “Con phải thế này, không được thế kia…”. Về mặt giao tiếp, cha mẹ nên từ bỏ vai trò người nói chính và chuyển sang vai trò người lắng nghe.

Thứ hai, coi trọng sự thương lượng dân chủ, tôn trọng lựa chọn của con. Thay đổi giọng điệu ra lệnh – kiểm soát thành giọng điệu thương lượng. Ví dụ, cha mẹ không nên nói “Con nhất định phải làm xong hết bài tập vào tối thứ Sáu thì thứ Bảy mới được đi chơi” nữa, mà có thể thử cách nói: “Chúng ta cùng bàn nhé, nếu muốn chơi thoải mái vào thứ Bảy, liệu mình có thể cân nhắc làm xong hết bài tập vào tối thứ Sáu không?”

Thứ ba, tôn trọng quyền riêng tư, trao lại quyền chủ động trong quan hệ gần – xa. Khi trẻ lớn lên, sẽ có những điều không muốn chia sẻ, hãy cho phép con được có “bí mật” của riêng mình. Trẻ ở tuổi dậy thì thường dao động giữa mong muốn độc lập và nhu cầu được phụ thuộc: vừa muốn giữ khoảng cách, vừa muốn tiếp tục tận hưởng đặc quyền “làm con”. Lúc này, cha mẹ nên buông tay, trao quyền chủ động cho con, để con tự điều chỉnh mức độ gần – xa trong quan hệ với cha mẹ, từ đó có thêm những trải nghiệm phong phú về mối quan hệ, điều này giúp trẻ tăng cường tính độc lập và cảm giác làm chủ cuộc sống.

Thứ tư, tạo cơ hội giao tiếp, xây dựng không khí trò chuyện. Dù bận rộn đến đâu, cha mẹ cũng nên cố gắng dành ra một khoảng thời gian cố định mỗi tuần để trò chuyện với con. Giao tiếp không chỉ là nhu cầu cảm xúc, mà còn là nhu cầu phát triển của trẻ. Cuối tuần hoặc ngày nghỉ là thời điểm thích hợp, cha mẹ có thể tận dụng khoảng thời gian này để mời con đi ăn, cùng tập thể dục, dã ngoại, hoặc tổ chức họp gia đình…, qua đó tạo nên bầu không khí giao tiếp ấm áp và nâng cao chất lượng mối quan hệ cha mẹ – con cái.

Phụ huynh cần dành thời gian cho “chăm sóc bản thân”

Nhiều phụ huynh phát hiện, khi con bước vào tuổi dậy thì, bản thân mình cũng đang trong giai đoạn tiền mãn kinh. Khi tuổi dậy thì gặp giai đoạn tiền mãn kinh, rốt cuộc nên làm thế nào? Cô Trần cho biết, tuổi dậy thì và tiền mãn kinh đều là những bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời. “Tuổi dậy thì là sự trưởng thành trong sự hưng thịnh, còn tiền mãn kinh là sự trưởng thành trong việc tái cấu trúc cuộc sống. Cả hai đều có những thay đổi lớn về sinh lý và tâm lý. Khi cha mẹ bước vào thời kỳ tiền mãn kinh, mức độ khó khăn và thách thức trong quan hệ với con cái sẽ tăng lên rõ rệt, mâu thuẫn cha mẹ – con cái cũng trở nên thường xuyên và khó giải quyết hơn”.

Cô Trần nói thêm, sự biến động nội tiết tố trong cơ thể cha mẹ (như sự suy giảm estrogen) sẽ dẫn đến tình trạng nhạy cảm, lo âu, mất ngủ, mệt mỏi, từ đó làm giảm khả năng tiếp nhận và cảm thông với con cái. Những chuyện bình thường cũng có thể trở thành cái cớ để trút giận: “Thằng nhóc mất nết kia mà cũng dám chống đối? Đúng lúc cho nó biết tay!” (Lưu ý: vùng vỏ não trước trán của thanh thiếu niên chưa phát triển hoàn thiện, hạch hạnh nhân lại hoạt động mạnh, dễ kích động, khả năng tự kiểm soát và điều chỉnh cảm xúc còn yếu.)

“Cả 2 giai đoạn đều do biến đổi sinh lý gây ra khó khăn trong giao tiếp, chứ không phải là cố ý. Nếu cả hai bên đều hiểu và cảm thông cho nhau, thì những cuộc tranh cãi, cãi vã hợp lý cũng không phải là vấn đề nghiêm trọng”. Cô Trần nói, nếu cả hai không kiềm chế được dẫn đến hành vi quá khích, điều quan trọng là phải kịp thời hàn gắn mối quan hệ. Các cách hàn gắn gồm có: đọc sách liên quan, học các khóa học liên quan, tìm sự trợ giúp từ bác sĩ chuyên môn. “Ghi nhớ: mâu thuẫn hợp lý giữa cha mẹ và con cái là điều bình thường, không cần phải hối hận hay tự trách”.

Cô Trần khuyên rằng, phụ huynh có thể tận dụng thời gian đặc biệt này để học cách chăm sóc bản thân, ví dụ mỗi tuần dành riêng 3 giờ đồng hồ làm “thời gian cá nhân” (như tham gia lớp yoga, gặp gỡ bạn thân…), từ đó phá vỡ lối tư duy “mọi thứ đều vì con”, chủ động theo đuổi cuộc sống tích cực hơn.