Các thói quen dùng điện thoại có thể hé lộ sức khỏe tâm thần

Một nghiên cứu mới cho thấy dữ liệu hành vi thụ động từ điện thoại thông minh có liên quan đến nhiều dạng rối loạn sức khỏe tâm thần. Tuy nhiên, giới chuyên môn cảnh báo không nên xem thiết bị cá nhân như công cụ y tế.

Một người đi ngủ ngày càng muộn, ra khỏi nhà ít hơn, giao tiếp xã hội giảm, và thường để điện thoại gần hết pin. Những thay đổi nhỏ trong hành vi này – tưởng chừng không đáng kể – lại có thể gợi ý rằng sức khỏe tâm thần đang gặp vấn đề.

Một nghiên cứu đăng trên JAMA Network Open đầu tháng 7 cho thấy, các dấu hiệu hành vi được thu thập tự động từ điện thoại thông minh có thể phản ánh các biểu hiện tâm thần đa dạng – từ lo âu, biệt lập đến suy giảm khả năng điều hành và kiểm soát cảm xúc.

Tuy vậy, các chuyên gia nhấn mạnh rằng đây không phải là công cụ chẩn đoán. Dữ liệu hành vi trên điện thoại chỉ nên xem như một nguồn thông tin hỗ trợ trong nghiên cứu, không thể thay thế đánh giá y khoa hay can thiệp lâm sàng.

Khi thói quen hằng ngày trở thành chỉ dấu sức khỏe tâm thần

Nghiên cứu được thực hiện trên 557 người trưởng thành trong vòng 15 ngày. Trong thời gian đó, điện thoại cá nhân của họ ghi nhận các dữ liệu như:

• Vị trí và mức độ di chuyển (từ GPS)
• Giờ ngủ, thời gian sử dụng màn hình
• Tần suất và thời lượng cuộc gọi
• Mức pin điện thoại

Những dữ liệu này sau đó được phân tích để tìm mối liên hệ với các nhóm triệu chứng tâm thần như:

• Biệt lập (detachment): thường đi kèm với việc ít di chuyển, ở nhà nhiều, và tránh tiếp xúc xã hội.
• Rối loạn dạng cơ thể (somatoform): liên quan đến mức độ hoạt động thể chất thấp.
• Disinhibition (bốc đồng): có thể biểu hiện qua việc để điện thoại hết pin thường xuyên, phản ánh sự thiếu lập kế hoạch hoặc kiểm soát kém.
• Nội tâm hóa (internalizing): thể hiện qua việc chạm màn hình thường xuyên nhưng trong thời gian ngắn, gợi ý căng thẳng hoặc lo âu.

Các nhà nghiên cứu cũng sử dụng một chỉ số gọi là p-factor – thước đo mức độ rối loạn tâm thần tổng thể – và phát hiện rằng những người có điểm số cao hơn thường có giờ đi ngủ trễ, ít rời khỏi nhà và có hành vi tương tác điện thoại rối loạn hơn.

Không phải công cụ chẩn đoán, càng không phải phương pháp điều trị

Mặc dù kết quả nghiên cứu cho thấy những mối liên hệ đáng chú ý, điện thoại không phải là thiết bị y tế. Các chuyên gia khẳng định rằng việc theo dõi hành vi qua điện thoại chỉ mang tính hỗ trợ nghiên cứu khoa học, không thể – và không nên – thay thế các phương pháp đánh giá lâm sàng hiện nay.

Tiến sĩ Hadar Fisher và Tiến sĩ Christian Webb từ Trường Y Harvard – trong bài xã luận đi kèm – cảnh báo rằng:

“Dữ liệu hành vi kỹ thuật số chỉ là những biểu hiện bên ngoài. Chúng không phản ánh trực tiếp cảm xúc hay suy nghĩ nội tâm”.

Một người ít gọi điện có thể đang trầm cảm – hoặc đơn giản chỉ thích nhắn tin. Giấc ngủ muộn có thể là hệ quả của căng thẳng, hoặc chỉ là thói quen sinh hoạt của người làm việc đêm. Không có dữ liệu nào tự thân mang tính chẩn đoán.

Ứng dụng đúng chỗ và giới hạn rõ ràng

Dù vậy, nghiên cứu mở ra tiềm năng trong việc phát triển các hệ thống hỗ trợ theo dõi bệnh nhân từ xa, đặc biệt trong các tình huống:

• Người bệnh khó tự nhận biết thay đổi tâm lý
• Điều kiện chăm sóc y tế bị gián đoạn
• Cần giám sát xu hướng thay đổi hành vi theo thời gian

Tiến sĩ Whitney Ringwald – tác giả chính của nghiên cứu – nhấn mạnh rằng đây là nghiên cứu giai đoạn đầu, không nhằm mục đích ứng dụng lâm sàng ngay lập tức. Bà cho biết:

“Cần có thêm dữ liệu từ các nhóm dân số đa dạng hơn, cùng với cơ chế giải thích dữ liệu ở từng cá nhân, trước khi nghĩ đến việc tích hợp vào chăm sóc thực tế”.

Cảnh báo cho người dùng và ngành công nghệ

Nghiên cứu này cũng gợi ra một vấn đề nhạy cảm: liệu các dữ liệu hành vi thụ động có thể bị hiểu sai hoặc lạm dụng bởi các công ty công nghệ, tổ chức bảo hiểm, hoặc hệ thống giám sát?

Khi hành vi cá nhân bị số hóa và diễn giải theo các mô hình chuẩn hóa, nguy cơ gán nhãn sai hoặc vi phạm quyền riêng tư là điều không thể bỏ qua.

Do đó, bất kỳ ứng dụng nào liên quan đến phân tích hành vi tâm thần – dù là từ điện thoại hay thiết bị đeo – phải đi kèm với quy trình đánh giá đạo đức nghiêm ngặt, sự đồng thuận của người dùng, và các tiêu chuẩn y học rõ ràng.

Dữ liệu hành vi từ thiết bị cá nhân có thể cung cấp những tín hiệu gián tiếp về sức khỏe tâm thần – nhưng chỉ nên được sử dụng như công cụ hỗ trợ nghiên cứu hoặc theo dõi, không phải để tự chẩn đoán hay thay thế điều trị.

Sự phát triển công nghệ nên đi đôi với đạo đức nghề nghiệp, sự thận trọng khoa học và tôn trọng trải nghiệm sống phong phú của từng cá nhân. Trong chăm sóc sức khỏe tâm thần, con người – chứ không phải thiết bị – vẫn là trung tâm.