Cổ nhân trị quốc: Mục đích chính của xử án không phải là trị tội

Cổ nhân cho rằng “đạo đức là căn bản, pháp chế làm bổ trợ”, Đức mới là nền tảng cơ bản của việc trị vì đất nước chứ không phải luật pháp. Vô luận là ở góc độ nào, vô luận là liên quan đến loại chính vụ gì, thì yếu lĩnh trị quốc cho bậc đế vương đều là “vi chính dĩ đức”. Bậc Thánh vương nắm vững giáo hóa đạo đức. Dùng đó để quy chính nhân tâm, thiên hạ thái bình. Đây là mục đích căn bản của việc trị quốc, tất nhiên cũng là mục đích căn bản của việc xử án.

Năm xưa, khi học giả Vương Phù nhà Đông Hán viết sách đã nói: “Dĩ ki đương thời thất đắc, bất dục chương hiển kì danh”, ý nghĩa là viết sách không cầu danh, chỉ cầu thực hiện được chí hướng của người đọc sách, dẫn dắt quốc gia đi đúng, chỉ ra những sai lầm lệch lạc của xã hội đương thời. Còn bàn về đạo trị quốc và việc xử án, ông viết:

Hoàng đế trị quốc không có gì quan trọng hơn việc giáo hóa đạo đức. Bách tính vốn được trời ban cho bản tính và tình cảm thiện lương tốt đẹp của riêng họ, nhờ đó mà sinh ra hành vi và phong tục. Bản tính, tình cảm là gốc, là tâm; hành vi và tập tục là cành ngọn. Bởi thế nên các bậc quân chủ thánh minh trị quốc đều bồi gốc uốn ngọn, quy chính chỉnh sửa tâm tính nguyên bản, từ đó uốn nắn cho thẳng hành vi và tập tục. Nếu bản tính của bách tính được chỉnh lý, biến đổi thuần chính, như vậy niệm gian tà sẽ không sinh ra, cũng không có đất tồn tại nữa. Hành vi tập tục cũng tự nhiên phát sinh chuyển biến tốt.

Sở dĩ có bậc Thánh nhân có trí huệ hơn người, là bởi vì trị quốc không thể không chú trọng giáo hóa dân tâm, vì vậy Khổng Tử nói: “Khi nghe tố tụng xử án, ta cũng giống như những người khác thôi, cốt sao phải phù hợp với nguyện vọng của người, lấy đạo công bằng xử lý, làm cho họ chung sống hòa thuận, khiến họ đều có thể đặt mình vào người khác, thiện đãi lẫn nhau, cuối cùng đạt được mục đích là không còn mâu thuẫn, không tiếp tục phát sinh tranh chấp, không có tố tụng nữa”. (Nguyên văn: “Thính tụng, ngô do nhân dã; tất dã sử vô tụng hồ”)

Sau này trong Trinh Quán Chính Yếu giảng về yếu lĩnh cho bậc Đế vương, Ngụy Trưng cũng trích dẫn lại luận thuật này, rồi bình tiếp rằng:

Vì thế bậc quân vương nên dùng Lễ đi giáo hóa bách tính, khiến cho bản tính của họ thành thật chất phác, đồng thời hiểu được tâm nguyện của họ. Nếu bách tính hiểu được yêu thương giúp đỡ lẫn nhau, kiên thủ đạo nhân nghĩa, như vậy sẽ không làm tổn hại, nghi ngờ, phát sinh tranh chấp với nhau. Những việc này thì hình phạt đều không thể đạt được, chỉ có dựa vào giáo hóa. Thánh nhân tôn kính đạo đức lễ nghĩa, xem nhẹ hình phạt, cho nên Thuấn lên ngôi đầu tiên là ban bố mệnh lệnh thi hành ngũ giáo [phụ nghĩa, mẫu từ, huynh hữu, đệ cung, tử hiếu là năm chủng giáo hóa đạo đức nhân luân], về sau mới dựa vào đó để thiết lập năm chủng hình phạt.

Trong chương Vi chính của sách Luận ngữ, Khổng Tử nói: “Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách”.

“Đạo chi dĩ chính” chính là dùng sắc lệnh mà triều đình ban hành để trị vì.

“Tề chi dĩ hình” chính là hình pháp để làm cho người dân sợ bị trừng phạt hoặc sợ bị chịu hình phạt mà phải phục tùng, khiến họ tuân thủ các quy tắc.

“Dân miễn nhi vô sỉ” là chỉ cái hại của việc dùng pháp luật và hình phạt. Dù là pháp lệnh hay hình pháp thì đều dùng biện pháp cưỡng chế để khiến người dân phục tùng sự quản lý. Tuy rằng có hiệu quả nhất thời, nhưng cái tâm phạm pháp của họ, cái tâm làm việc xấu của họ không có thay đổi, như vậy sẽ dẫn đến “dân miễn nhi vô sỉ”, ý nghĩa là có thể tránh sự chế tài của hình pháp, có thể thoát khỏi pháp luật, giống như cách nói hiện nay là có thể mời luật sư biện hộ cho mình, nếu biện hộ thành công thì thoát tội, miễn trừ hình phạt, sau này họ càng không kiêng sợ gì, hoàn toàn sẽ không bao giờ có suy ngẫm cải chính tội lỗi của mình. Trong lòng không hề hổ thẹn, chỉ cần có thể lợi dụng được kẽ hở của pháp luật, sẽ không còn ai xấu hổ với những hành vi tội ác của mình nữa.

“Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ”, tức là chỉ ra cách làm cao minh, giáo dục bách tính đạo đức làm người, sau đó lại phải dùng biện pháp cụ thể thế nào mới có thể tuân theo đạo đức để tạo nên Lễ của con người, để quy phạm các hành vi trong cuộc sống thường ngày của họ, có như vậy, phụ sẽ từ tử sẽ hiếu, huynh sẽ hữu đệ sẽ cung, họ sẽ cung kính yêu thương lẫn nhau, hiểu được cách tự tuân theo đạo lý làm người trong mỗi vai trò của mình.

“Hữu sỉ thả cách” nghĩa là lòng người mà có đạo đức thì tự nhiên trong lòng sẽ biết xấu hổ. Lúc này mọi người đều nhìn ra được, đều có thể phân biệt đúng sai, lúc đó mà dùng hình pháp với họ, họ sẽ cam tâm tình nguyện chịu phạt, tự bản thân biết mình đã trái với đức, như vậy bách tính mới có thể từ trong đó tiếp thụ giáo dục, tiến tới quy chính lời nói hành vi của tự mình. Như thế mới có thể đạt được thái bình thật sự.

Bởi vậy Khổng Tử mới nói: “Xét kiện thì ta cũng như người khác thôi, phải làm sao cho dân không kiện nhau chứ” (“Thính tụng, ngô do nhân dã; tất dã sử vô tụng hồ”). Xét xử kiện tụng và vận dùng luật pháp phán quyết các vụ án, mục đích là để duy hộ đạo đức, mục đích căn bản là để bách tính tỉnh ngộ. Khi bản tính tốt đẹp vốn có vừa xuất ra, tự nhiên sẽ biết đúng sai, cũng minh xác hành vi của bản thân là đúng hay là sai. Vậy thì xử án hoàn toàn không phải chỉ là đưa ra các quy định của pháp luật để buộc tội ai đã vi phạm điều luật nào, rồi kết luận ai đã vi phạm pháp luật hình sự và trị tội như thế nào là xong. Thay vào đó Khổng Tử muốn nói rằng người xử án cần làm sao để hai bên và những người xem bản án hiểu vì sao đất nước đặt ra pháp luật như thế, người vi phạm pháp luật vì sao lại là sai, để họ hiểu rõ quy phạm đạo đức làm người, biết liêm sỉ, từ đó hối lỗi hướng thiện, làm theo đạo nhân nghĩa, không còn gây tranh chấp, kết quả hai bên hòa thuận thân thiện với nhau.

Như vậy có thể nói pháp luật chỉ là một công cụ để nhắm đến mục đích tối thượng là khơi dậy thiện tâm, cứu chữa nhân tâm, hoàn toàn không đặt việc trị tội làm mục đích hàng đầu.

Dựa theo loạt bài “Đàm luận về Trinh Quán Chính Yếu”
Đăng trên ChanhKien.org
Tác giả: Lưu Như

Xem thêm:

• Đạo làm quan thời xưa: Lấy đức phục người, dùng đức giáo hóa
• Hàm nghĩa sâu xa của “Chính trị” trong lý niệm cổ nhân

Mời xem video: