Đại Việt thời xưa từng là nổi tiếng về sản xuất giấy

Theo ghi chép từ lịch sử thì giấy viết được phát minh bởi Thái Luân (còn gọi là Sái Luân) thời nhà Hán vào đầu thế kỷ thứ 2. Nhưng các loại giấy nổi tiếng tốt nhất lại được làm ra tại Đại Việt.

Sách “Hậu Hán thư” viết rằng:

“Từ xưa người ta đã dùng thanh tre để viết, được cột lại với nhau. Cũng có một loại giấy làm từ phế phẩm của tơ lụa. Nhưng tơ lụa quá đắt còn các thanh tre thì quá nặng nên không sử dụng thích hợp. Vì thế Thái Luân nghĩ ra kế làm giấy từ các vỏ thân cây, sợi thân cây, từ cây gai dầu cũng như từ vải và lưới đánh cá cũ. Năm Nguyên Hưng thứ nhất (105) ông tâu lên Hoàng thượng và được ngài khen thưởng cho tài năng của ông. Từ đấy giấy trở nên thông dụng và trong cả vương quốc mọi người đều gọi đó là giấy của quý nhân Thái”.

Ngày nay các nghiên cứu khảo cổ học cho thấy giấy viết đã xuất hiện khoảng 100 năm TCN, tức trước Thái Luân 2 thế kỷ, nhưng ghi chép lịch sử thì người tạo ra giấy là Thái Luân. Như vậy có thể thấy giấy viết từ thời Thái Luân đã có cải tiến vượt bậc so với trước đó, và ông được xem là tổ của nghề giấy.

Kỹ thuật làm giấy mất khá nhiều thời gian để phổ cập khắp thời giới. Từ thời Đường, kỹ thuật này lan dần sang Trung Á rồi thế giới Hồi giáo khoảng thế kỷ 8, trước khi tiếp tục truyền đến châu Âu từ thế kỷ 11 trở đi. Nhờ tiếp nhận và cải tiến kỹ thuật này, phương Tây mới có thể sản xuất giấy chất lượng cao đại trà, còn trước đó họ chủ yếu dùng thân cói và da, hoặc phải nhập các loại giấy tốt từ phương Đông.

Trong khi đó, giấy Thái Luân được truyền đến Giao Chỉ từ rất sớm, hình thành nên nghề làm giấy. Nơi có nghề làm giấy lâu đời là làng An Cốc, xã Hồng Minh, huyện Phú Xuyên – Hà Tây vẫn lưu giữ những ghi chép về tổ nghề giấy học từ Trung Quốc rồi truyền dạy cho 3 làng An Cố, Yên Thái, Yên Hòa. Các ghi chép đều có nhắc đến Thái Luân, trong đó có bài thơ:

Mừng công nghĩa hiệp khéo tay,
Khuôn phép ngày rày học được Thái Luân.
Chữ rằng nghệ tinh thân vinh,
Nhờ ơn ngày trước Thái Luân học cùng.

Dù không phải là nơi sinh ra giấy viết nhưng khi nghề làm giấy truyền đến Giao Chỉ thì nơi đây lại thành nơi có được giấy tốt nổi tiếng nhất.

Cuốn “Biên niên lịch sử cổ trung đại Việt Nam” có ghi chép rằng: “Năm Giáp thìn 284, nhà buôn nước Đại Tần (tức La Mã) tới Giao Chỉ mua ba vạn tờ giấy ‘mật hương’ là loại giấy viết cực tốt của Giao Chỉ dâng lên vua Tấn Vũ Đế”.

Đế quốc La Mã ở chậu Âu xa xôi sang tận Giao Chỉ để mua giấy Mật Hương, dâng lên vua Tấn Vũ Đế, cho thấy đây là loại giấy tốt nhất vào thời nhà Tấn, các thương nhân châu Âu không quản đường xa tìm đến tận nơi để mua.

Người Hoa cũng xác nhận rằng giấy Mật Hương của Giao Chỉ làm bằng gỗ trầm thơm, màu trắng, có vân vảy cá, cho vào nước không nát.

Những ghi chép cổ nhất về giấy là sách “Nam Phương Thảo Mộc Trạng” của Kê Hàm viết năm 304 nói rõ hơn:

“Cây Mật hương ở Giao Chỉ, người dân ở đây lấy bằng cách chặt các gốc cây già nhiều năm, qua một thời gian, lớp vỏ ngoài của cây khô héo và mục nát hết, chỉ còn phần lõi gỗ và các đoạn cành không bị hư hại, đen và chìm trong nước, chính là trầm hương… Những cành nhỏ chắc và chưa bị mục nát được gọi là thanh quế hương.”

“Được làm từ vỏ và lá của cây Mật Hương. Nó có màu nâu nhạt với các vân giống như trứng cá, rất thơm và bền chắc, không bị phân hủy khi ngâm nước. Vào năm Thái Khang thứ năm, Lái buôn nước Đại Tần [La Mã] đã cống nạp ba vạn tờ giấy này. Vua Tấn dùng một vạn tờ để ban thưởng cho tướng quân Trấn Nam và Hầu tước Đương Dương là Đỗ Dự. Đỗ Dự được lệnh viết các tài liệu như Xuân Thu Thích Lệ và Kinh Truyền Tập Giải để gửi tiến cống. Tuy nhiên, trước khi hoàn thành, Đỗ Dự qua đời. Lệnh ban thưởng đã được chuyển cho gia đình của Đỗ Dự.”

Sách Thập Di Ký của Vương Gia viết vào thế kỷ thứ 4 có nhắc đến chuyện Trương Hoa (232 – 300) đã viết cuốn “Bác vật chí” dâng lên vua Vũ Đế. Nhận được sách, Vũ Đế ban cho Trương Hoa một vạn giấy Trắc Ly Chỉ (giấy gân nghiêng) của Nam Việt để chép lại sách này.

Các ghi chép cho thấy các loại giấy Trắc Ly Chỉ, Mật Hương là những loại giấy tốt nhất xưa kia.

Sau này đến thời nhà Lý, văn minh Đại Việt phát triển mạnh, giấy Yên Thái (Kẻ Bưởi) nổi tiếng nên nằm trong số các mặt hàng phải tiến cống cho nhà Tống. Yên Thái thời ấy luôn có tiếng nhịp chày giã vỏ dó làm giấy. Âm thanh ấy đi vào ca dao, dân ca trở thành nét văn hóa của người dân nơi đây:

Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương
Mịt mù khói tỏa ngàn sương
Nhịp chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ.

Ngày nay với sự phát triển của công nghệ, giấy viết cũng hiện đại hơn xưa. Nhưng người Việt có thể tự hào là nơi từ sớm đã có được những loại giấy tốt nhất được ghi chép trong lịch sử.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Đôi nét về Kẻ Bưởi
• Lương Như Hộc: Thám hoa nhà Lê, ông tổ nghề in

Mời xem video: