Lapis Lazuli – Sắc xanh thiêng liêng trong ký ức của nhân loại

Giữa những khe đá lạnh lẽo của dãy Hindu Kush, nơi gió quật mảnh sương trên phiến đá ngổn ngang, ẩn hiện một thứ sắc xanh thiêng liêng đặc biệt – sắc xanh của lapis lazuli, màu xanh “vĩnh cửu”. Lapis lazuli – “lázhward” trong tiếng Ba Tư cổ, gốc của từ “azul” (xanh) – là một loại đá biến chất chứa khoáng lazurite, calcite và pyrite, tạo nên nền xanh thẫm xen những hạt vàng nhấp nhô (pyrite) hoặc vệt trắng (calcite).

Mỏ lapis lazuli nổi tiếng nhất thế giới là Sar-e-Sang, nằm ở vùng núi phía bắc Afghanistan, có bằng chứng cho thấy việc khai thác từ thiên niên thứ 7 trước Công Nguyên. Rồi hơn 4.000 năm trước, thương nhân chất đá xanh lên lạc đà, vượt sa mạc, đổi chác vào lòng đô thị Sumer, Ai Cập, Ba Tư – nơi loại đá này trở thành biểu tượng quyền lực, thần thánh và nghệ thuật.

Ở Sumer, người ta dùng lapis lazuli để khảm mắt tượng, làm chuỗi hạt, tượng nhỏ, sau này được tìm thấy trong các hiện vật tại khu lăng mộ hoàng tộc Ur.

Ở Ai Cập cổ, lapis lazuli xuất hiện trong đồ trang sức, khảm trong mặt nạ Pharaoh Tutankhamun. Sắc xanh của lapis lazuli tượng trưng cho bầu trời vĩnh hằng và được gắn với thần Horus, tượng Isis, và quyền lực hoàng gia. Có giả thuyết còn cho rằng phụ nữ Ai Cập còn nghiền lapis lazuli để trang điểm mắt.

Vào thời Trung Cổ và thời Phục Hưng, lapis lazuli được nghiền thành bột để tạo chất màu gọi là ultramarine. Quá trình chế biến rất công phu: đá được nghiền, rửa, tách các phần không màu và tạp chất, rồi chiết xuất phần xanh tinh khiết nhất. Bởi vậy, ultramarine từng được ví là đắt hơn vàng trong giới nghệ sĩ thời bấy giờ – vì công sức lao động cao và nguồn cung hạn chế. Lapis lazuli chất lượng cao từ Sar-e-Sang được vận chuyển qua Venice, trở thành nguồn cung chính cho châu Âu trong nhiều thế kỷ.

Sắc xanh lapis lazuli không chỉ là màu sắc – nó mang theo biểu tượng của sự trong sáng, cao thượng, thần linh, thiên đàng. Bởi vậy sắc xanh này thường xuyên được dùng để vẽ trang phục Đức Mẹ.

Trong lịch sử nghệ thuật phương Tây, người ta kể rằng các khách hàng giàu có thường phải đặt mua riêng phần màu ultramarine cho họa sĩ nếu muốn sử dụng, vì nó rất đắt đỏ. Chỉ khi nhà hóa học người Pháp J. B. Guimet phát minh ra phương pháp tổng hợp ultramarine vào năm 1826, thì chất màu xanh này trở nên rẻ hơn và phổ biến hơn. Tất nhiên, so với màu xanh ultramarine nhân tạo, màu xanh của lapis lazuli vẫn cho độ sâu và độ trong suốt đặc biệt hơn, bền màu, không bị biến sắc, nâu hóa.

Ngày nay, mỏ Sar-e-Sang vẫn là nguồn lapis lazuli chất lượng cao hàng đầu trên thế giới. Ngoài Afghanistan, lapis lazuli còn được khai thác ở Chile, Nga (vùng quanh hồ Baikal), Pakistan, Mỹ, Canada… nhưng thường chất lượng không được tốt như ở Sar-e-Sang.

Trong ngành trang sức, lapis lazuli được dùng để làm vòng tay, mặt dây chuyền, khảm trang trí nội thất… với giá trị thẩm mỹ cao vì sắc xanh đậm và điểm nhấn vàng của pyrite. Trong nghệ thuật ngày nay, chất màu từ lapis lazuli tự nhiên vẫn giữ vị trí cao trong hội họa truyền thống, mỹ thuật sơn dầu cao cấp, và trong đồ trang trí sang trọng.

Bên cạnh đó, lapis lazuli còn gắn với các giá trị tinh thần: nhiều người tin rằng loại đá xanh này mang năng lượng của trí tuệ, thúc đẩy trực giác, và kết nối với cái đẹp thiên nhiên. Thẳm sâu trong ý thức của nhân loại, lapis lazuli giống như một khát vọng vượt thời gian, thể hiện sự trường tồn và cái đẹp đến từ Thiên thượng. Khi ngắm nhìn sắc xanh đó, ta không chỉ nhìn thấy màu sắc, mà nhìn thấy cả lịch sử và văn hóa, nhìn thấy một bầu trời đầy say mệ và rung động.

Quang Minh biên tập

Xem thêm:

• Tuyệt tác Pietà của Michelangelo: Thuần khiết từ bi, vô oán vô hận

Mời xem video: