Vị quan cương trực thẳng thắn trừng trị cả con của Chúa

Không muốn làm quan cho nhà Mạc, Nguyễn Thực phải đợi đến 40 tuổi mới chịu đi thi và đỗ đầu tức Đình nguyên, ông làm quan cương trực trị tội cả con của Chúa.

Dòng dõi

Theo gia phả họ Nguyễn thì năm 1225, Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh, nhà Trần thay nhà Lý. Cũng vì vậy, con cháu nhà Lý bỏ trốn và đổi họ.

Con thứ ba của Lý Thánh Tông là Nghĩa Nam vương Lý Hưng Tích đổi sang họ Nguyễn. Đến đời thứ 10 thì nhánh này sinh ra được Nguyễn Bảo vào năm 1555. Dù gia cảnh không giàu có nhưng từ tấm bé Nguyễn Bảo đã có tiếng thông minh.

Nguyễn Bảo sinh ra ở Làng Vân Điềm (tên nôm là Kẻ Đóm), huyện Đông Ngàn, tỉnh Bắc Ninh xưa, nay thuộc xã Vân Hà, huyện Đông Anh, ngoại thành Hà Nội. Đây là nơi trù phú và có tiếng ham học.

Học để biết đạo lý làm người

Bấy giờ quan Thượng thư nhà Mạc là Đàm Cư bắt dân đinh các làng Kim Thiều, Ông Mạc, Vân Điềm, Thiết Ứng đi làm phu phen, tạp dịch, trong số đó có Nguyễn Bảo. Thấy Nguyễn Bảo dáng người nho nhã, khuôn mặt khôi ngô, Đàm Thượng thư liền gọi lại hỏi gia cảnh và ra một vế đối “Thập bát lực năng đảm thổ” (Mười tám tuổi đủ sức gánh đất), Nguyễn Bảo cũng đối ngay rằng: “Cửu ngũ long phi tại thiêu” (Hào cửu ngũ quẻ càn có bậc đế vương xuất hiện). Thấy câu đố không chỉ chuẩn mà còn mang khẩu khí khác thường, Đàm Cư liền cho Nguyễn Bảo miễn làm phu dịch, lại cho tiền để đi học với thầy là một vị quan Thượng thư đã nghỉ hưu.

Nguyễn Bảo học hành tấn tới khiến thầy giáo khen ngợi, Đàm Cư cũng rất hài lòng. Thấy rằng chàng trai này tất tiến xa, Đàm Cư liền quyết định gả cô cháu gái là Đàm Thị Thanh cho.

Nguyễn Bảo chăm chỉ đèn sách, nhưng cứ đến khoa thi, dù bị giục ứng thí, ông vẫn chỉ từ chối.

Lúc này đang diễn ra cuộc chiến Nam – Bắc Triều, Nguyễn Bảo không muốn theo nhà Mạc vì mang tiếng cướp ngôi nhà Lê. Nhưng nhà Lê ở Nam triều cũng lục đục tranh quyền đoạt vị, quyền hành đề nằm trong tay chúa Trịnh, vì thế mà ông không muốn đi thi rồi làm quan trong cảnh “tôi hiền” không gặp được “vua sáng”. Từ đó, ông xem việc học “chỉ cốt học cho biết luân thường đạo lý làm người”.

Làm quan cương trực, thẳng thắn trị tội con của Chúa

Đến năm 1593, nhà Lê Trung Hưng đánh bại nhà Mạc và chiếm được Thăng Long. Năm 1595 tổ chức khoa thi, bấy giờ Nguyễn Bảo mới đồng ý dự thi khi đã 40 tuổi.

Khoa thi này Nguyễn Bảo làm bài xuất sắc đỗ đầu tức Đình nguyên, được vua Lê ngự bút đổi tên thành Nguyễn Thực.

Trong suốt cuộc đời làm quan của mình, Nguyễn Thực trải qua nhiều chức vụ khác nhau, trong đó có cả chức quan đầu Triều là Tham tụng (tức Tể tướng). Ở vị trí nào ông cũng làm tròn chức trách của mình.

Dù có quyền cao chức trọng, bổng lộc cao, hàm tước tột đỉnh nhưng Nguyễn Thực vẫn giữ đạo làm quan của một nhà Nho chính thống.

Phan Huy Chú trong “Lịch triều hiến chương loại chí” đánh giá rằng: “Ông là người thuần hậu, trong sạch, cẩn thận, không thu vén cho riêng mình. Làm quan đạt đến tột độ vinh hiển mà vẫn sống thanh bạch, tiết tháo, phong độ sánh với các danh thần thời xưa”.

Gia phả họ Nguyễn ở Vân Điềm có ghi chép lại câu chuyện về ông như sau: Năm 1623 chúa Trịnh Tùng bệnh nặng sắp mất liền truyền ngôi lại cho con là Trịnh Tráng, một người con khác của Chúa là Trịnh Xuân muốn đoạt ngôi liền huy động quân và dân binh đến phá hoàng cung, gây sức ép để Trịnh Tùng truyền lại ngôi cho mình.

Nguyễn Thực lúc này đang làm Thượng thư bộ Lễ, hàm Thiếu Bảo đến nói với Trịnh Tùng rằng Trịnh Xuân làm loạn xin được cho quân dẹp loạn. Chúa Trịnh Tùng dùng dằng chưa quyết, Nguyễn Thực thẳng thắn tâu lên rằng: “Vương thượng coi con mình hơn hay sự an nguy của xã tắc hơn?”.

Rồi Nguyễn Thực cùng Bùi Sĩ Lâm dụ Trịnh Xuân đến làng Hoàng Mai vây bắt rồi chặt một chân của Trịnh Xuân. Ông báo với Chúa rằng: “Chúa vì cốt nhục không nỡ, nhưng tôi đã vì xã tắc mà chặt một chân của Xuân. Hắn là đứa con bất hiếu, đứa tôi bất trung”.

Bản tính cương trực dám nói dám làm, trong gia phả cũng ghi chép rằng thời chúa Trịnh Tráng có hai tham quan khét tiếng là Nguyễn Tuấn và Nguyễn Lại. Lợi dụng việc được Chúa sủng ái mà hai tên này chuyên vơ vét tiền trong việc tuyển dụng các chức quan. Nguyễn Thực đã đứng ra vạch tội hai quan tham này, dù được lòng Chúa nhưng hai tên này cuối cùng vẫn bị cách chức.

Tưởng nhớ

Đến khi tuổi cao, Nguyễn Thực xin được nghỉ hưu. Ông được Vua ban cho 60 mẫu lộc điền, dù nhà chẳng giàu có gì nhưng ông vẫn mang số lộc điền này nhập vào công điền.

Sống thanh bạch ở quê nhà, ông xin giảm tô thuế cho dân, lại tham gia xây dựng đình làng, văn chỉ, hương ước nhằm giữ được văn hóa truyền thống tốt đẹp ở làng quê.

Năm 1637, Nguyễn Thực mất tại quê nhà, thọ 83 tuổi. Vua Lê truy tặng ông chức Thái tể và ban cho tên thụy là Trung Thuần công, được hưởng quốc tang. Vua lại cho chọn nơi đất tốt tại đồi Thanh Nhàn, huyện Kim Hoa (nay là Sóc Sơn) để đặt mộ.

Con cháu dòng họ Nguyễn dựng nhà thờ ngay trên nền đất cũ ngôi nhà nơi ông chào đời. Hàng năm cứ vào tháng đầu xuân, dân làng Vân Điềm lại đến từ đường họ Nguyễn, tế lễ tưởng nhớ đến người có công lao đối với dân làng. Ở làng Me quê ngoại của ông, dân chúng cũng lập bài vị thờ ông phối với Thành Hoàng làng.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Vị Thám hoa giúp cải cách khoa cử thời Lê Trung Hưng
• Nguyễn Quý Đức: Vị Tể tướng thời Lê Trung Hưng được dân chúng ca tụng

Mời xem video: