Vị Thám hoa giúp cải cách khoa cử thời Lê Trung Hưng

Làng Đại Bái có tên Nôm là Bưởi Nồi, nằm trên sông Bãi Giang cổ, có truyền thống làm nghề đúc đồng, có tín ngưỡng thờ các bậc thủy tổ như Đức Thành hoàng Lạc thị. Trong lịch sử nơi đây xuất sinh những nhà khoa bảng nổi tiếng như Phạm Hoảng (đỗ Hoàng giáp năm 1535), Nguyễn Hoằng Diễn (đỗ Hoàng giáp năm 1541), Nguyễn Hoằng Ngạn (đỗ Hoàng giáp năm 1550), Nguyễn Thầm (đỗ Tiến sĩ năm 1559), Nguyễn Kì Phùng (đỗ Hoàng giáp năm 1580), Nguyễn Công Tạo (đỗ Tiến sĩ năm 1640). Tiếp nối sau đó, làng xuất sinh Thám hoa Nguyễn Danh Thực.

Thám hoa Nguyễn Danh Thực

Vào thế kỷ 17 làng Đại Bái có vị võ tướng nổi tiếng là Gia quận công Nguyễn Công Hiệp, ông làm chùa Diên Phúc, chùa Tĩnh Lự, hun đúc văn hóa và truyền thống hiếu học của làng quê.

Năm 1631, một gia đình có truyền thống khoa bảng của làng sinh được Nguyễn Văn Thực (sau này gọi là Nguyễn Danh Thực). Lớn lên, Nguyễn Danh Thực rất siêng năng học tập, dù cha mất sớm nhưng ông vẫn cần mẫn đèn sách.

Khoa thi năm 1648, Nguyễn Danh Thực dù mới chỉ 17 tuổi đã vượt qua tam trường kỳ thi Hội, đỗ Sĩ vọng, được nhận vào làm việc ở bộ Hộ.

Đến khoa thi năm 1659 thời vua Lê Thần Tông, ông lọt vào đến kỳ thi cuối cùng là thi Đình, đỗ Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh tức Thám hoa.

Đỗ Thám hoa, Nguyễn Danh Thực vinh quy bái tổ về làng trong niềm tự hào chào đón của người dân làng Đại Bái.

Làm rõ vụ án tham nhũng nổi tiếng

Thi đỗ, Nguyễn Danh Thực được làm ở Hàn lâm viện, tước Hải Sơn nam, đến năm sau ông làm Tham chính ở Thanh Hóa.

Đến Thanh Hóa, Nguyễn Danh Thực phát hiện hành vi mờ ám của quan lớn Giám sát Ngự sử Lê Liêu Nguyên cùng đồng bọn. Ông làm rõ vụ án tham nhũng và nhũng nhiễu dân chúng của Lê Liêu Nguyên. Đây là vụ án lớn rất nổi tiếng trong nước lúc bấy giờ, nhất là khi chủ mưu là Giám sát Ngự sử. Việc này làm dân chúng kính phục Nguyễn Danh Thực.

“Đại Việt Sử ký Toàn thư” chép:

“Bấy giờ có Giám sát ngự sử Lê Liêu cùng đỗ một khoa Sĩ vọng với Danh Thực, vốn quen biết nhau. Đến khi Liêu có tang cha, về để tang, làm nhiều điều trái lễ trái phép, có người kiện đến nha môn, Danh Thực xét được tình trạng, lấy công nghĩa xử án, kính phải lên bắt tội, vương thượng khen là không thiên vị người quen thân, nên đặc cách thưởng và thăng”.

Vua Lê Huyền Tông đặc cách thưởng cho Nguyễn Danh Thực 100 quan tiền và chuyển ông về triều nhận chức Hồng lô tự khanh.

Năm 1667, Nguyễn Danh Thực theo chúa Trịnh Căn đánh quân Mạc ở Cao Bằng, do có công nên được thăng làm Binh bộ thị lang kiêm Phó Đô ngự sử. Đến năm 1690, ông được phong làm Binh bộ Thượng thư.

Cải cách khoa cử

Trong những năm làm quan, Nguyễn Danh Thực rất quan tâm đến khoa cử, ông đã dâng các bản sớ đề xuất tu sửa, mở rộng trường Quốc Tử Giám; dựng thêm nhà học ở các Trấn nhằm có thêm người học, thêm hiền tài cho đất nước.

Triều đình thấy ông có lòng với khoa cử nên đã để ông làm giám khảo 3 khoa thi liên tiếp năm 1685, 1688 và 1691. Các khoa thi này diễn ra rất nghiêm túc, tìm ra nhiều bậc hiền tài phụng sự đất nước như Đình nguyên Thám hoa Vũ Thạnh (khoa thi năm 1685).

Nhận thấy khoa cử có phần xa rời thực tế, Nguyễn Danh Thực dâng khải lên Chúa đề xuất các cải cách khoa cử lấy mẫu thời Hồng Đức. Chúa nghe theo và từ năm 1693 quy định rằng: “Từ nay trở đi phép thi nhất nhất theo thể văn Hồng Đức. Khi làm văn, tùy đầu bài hỏi, tự ý mình nghĩ riêng ra mà đối đáp, chứ không viết trầm theo bài văn cũ học”.

Lưu lại nhiều văn bia

Thám hoa Nguyễn Danh Thực nổi tiếng văn hay chữ đẹp nên nhiều địa phương mời ông đến soạn viết văn bia. Đến nay các nhà nghiên cứu tìm được nhiều văn bia do ông viết ở Bắc Ninh, Hải Dương và Thanh Hoá, chủ yếu là ở chùa chiền, miếu và đình làng.

Ví như chùa Bảo Phúc ở Đổng Lâm – Quỳnh Phú – Gia Bình có tấm bia đá tên là “Từ Phật bi ký” do Nguyễn Danh Thực soạn như sau: “Từng nghe, Phật pháp ngày càng sáng tỏ như ánh mặt trời, làm việc nhân đức, hiền từ bác ái, thương yêu vạn vật, biết Phật không ở xa mà ở ngay tại tâm mình vậy”.

Hiện nay tại Viện Nghiên cứu Hán – Nôm còn lưu giữ một số thác bản văn bia do Thám hoa, Tham tụng Nguyễn Danh Thực soạn như:

• Diên Phúc tự bi (Bia chùa Diên Phúc làng Đại Bái, huyện Gia Bình) dựng năm 1662.
• Bái Thượng đình bi ký (Bia đình Bái Thượng xã Ngọc Xuyên huyện Gia Bình năm 1663, tấm bia ghi nhận công lao của bà Nguyễn Thị Ngọc Chỉ đã cấp tiền sửa chữa ngôi đình Bái Thượng.
• Thần Phật tự bi (Bia chùa Tố Linh xã Phú Tứ, huyện Gia Bình) dựng năm 1693.
• Bia Phụng sự bi ký (Thọ Xuân, Thanh Hóa) dựng năm 1686 để tưởng niệm bà Hoàng Thái hậu Phạm Thị Hậu, vợ vua Lê Thần Tông.

Năm 1693, Thám hoa Nguyễn Danh Thực mất khi đang tại chức, được Triều đình truy phong Tham tụng, Lại bộ thượng thư, tước Hải quận công.

Hiện nay làng Đại Bái còn lưu giữ hiện vật và câu chuyện dân gian về Thám hoa Nguyễn Danh Thực. Tương truyền rằng con đường Cái Dinh vào làng là con đường do ông góp tiền của xây dựng. Dân làng cũng dựng ngôi nhà thờ trên nền đất cũ ngôi nhà của ông trước đây.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Vị Thám hoa được 2 làng xây trường, gánh lễ vật đến xin dạy học
• Thám hoa Vũ Thạnh: Người thầy nổi danh thời Lê Trung Hưng

Mời xem video: