Lời căn dặn trước khi mất của các danh nhân trong sử Việt

Lời dặn dò cuối cùng trước khi mất, tuy ngắn ngủi nhưng lại thể hiện trí tuệ và tinh hoa của một đời người. Dưới đây là lời nói cuối cùng của một số danh nhân trong sử Việt.

Vua Lý Nhân Tông

Lý Nhân Tông là con của vua Lý Thánh Tông và Nguyên phi Ỷ Lan. Thời vua Lý Nhân Tông được xem là thời thịnh trị dù phải trải qua những cuộc chiến khốc liệt phá Tống bình Chiêm.

Năm 1075 đánh dấu kỳ thi khoa bảng đầu tiên bằng khoa thi “Tam trường” để chọn Minh kinh bác học. Từ đó các kỳ thi khoa bảng đã chọn ra được những bậc hiền tài phục vụ cho Giang Sơn.

Năm 1076, vua Lý Nhân Tông cho xây dựng trường Quốc Tử Giám bên cạnh Văn Miếu, đây được xem là trường đại học đầu tiền của Việt Nam, rất nhiều nhân tài giúp Xã Tắc giàu mạnh đều xuất thân từ ngôi trường này.

Nhà Vua là người mộ Đạo, Phật Pháp được phát triển khắp nơi, dùng Phật Pháp để giáo hóa dân chúng, khiến Giang Sơn thái bình, Xã Tắc ổn định.

Tháng chạp năm 1127, Vua ốm nặng, biết mình không qua khỏi, ông dặn các đại thần giúp Thái tử, trước khi mất nhà Vua nói rằng:

“Trẫm nghe phàm các loài sinh vật không loài nào không chết. Chết là số lớn của trời đất, lẽ đương nhiên của mọi vật. Thế mà người đời không ai là không thích sống mà ghét chết. Chôn cất hậu làm mất cơ nghiệp, để tang lâu làm tổn tính mệnh, trẫm không cho là phải. Ta đã ít đức, không lấy gì làm cho trăm họ được yên, đến khi chết đi lại khiến cho thứ dân mặc áo xô gai, sớm tối khóc lóc, giảm ăn uống, bỏ cúng tế, làm cho lỗi ta thêm nặng, thiên hạ sẽ bảo ta là người thế nào?

Trẫm xót phận tuổi thơ phải nối ngôi báu, ở trên các vương hầu, lúc nào cũng nghiêm kính sợ hãi. Đã 56 năm nay, nhờ anh linh của tổ tông, được hoàng thiên phù hộ, bốn biển yên lành, biên thùy ít biến, chết mà được xếp sau các bậc tiên quân là may rồi, còn phải thương khóc làm gì?

Trẫm từ khi đi xem gặt lúa đến giờ, bỗng bị ốm, bệnh kéo dài, sợ không kịp nói đến việc nối ngôi. Mà Hoàng thái tử Dương Hoán tuổi đã tròn một kỷ, có nhiều đại đội, thông minh thành thật, trung nghiêm kính cẩn, có thể theo phép cũ của trẫm mà lên ngôi Hoàng đế. Nay kẻ ấu thơ chịu mệnh trời, nối thân ta truyền nhgiệp của ta, làm cho rộng lớn thêm công nghiệp đời trước. Nhưng cũng phải nhờ quan dân các ngươi một lòng giúp rập mới được.

Này Bá Ngọc, ngươi thật có khí lượng của người già cả, nên sửa sang giáo mác, để phòng việc không ngờ, chớ làm sai mệnh, trẫm dù nhắm mắt cũng không di hận. Việc tang thì chỉ 3 ngày bỏ áo trở, nên thôi thương khóc; việc chôn thì nên theo Hán Văn Đế, cốt phải kiệm ước, không xây lăng mộ riêng, nên để ta hầu bên cạnh tiên đế.”

Đại Việt sử ký toàn thư

Tô Hiến Thành

Tô Hiến Thành làm quan đại thần phụ chính qua hai triều vua là Lý Anh Tông và Lý Cao Tông. Khi Tô Hiến Thành bệnh nặng do tuổi cao sức yếu, khó qua khỏi. Đỗ thái hậu (mẹ vua Lý Cao Tông) tới thăm và hỏi rằng nếu ông có mệnh hệ gì thì ai có thể thay ông được.

Tố Hiến Thành đáp rằng: “Người thay thế thần chỉ có thể là Trần Trung Tá!”

Thái hậu ngạc nhiên, hỏi: “Tán Đường ngày ngày hầu hạ, thuốc thang cho ông, sao ông không tiến cử? Trần Trung Tá luôn thờ ơ với ông, sao ông lại ưa chuộng làm vậy?”

Tô Hiến Thành nói rành rẽ: “Nếu Thái hậu hỏi người lo việc đại sự quốc gia, thần cử Trần Trung Tá. Nếu cần người phục dịch cơm nước, thuốc thang, thì ngoài Võ Tán Đường, chẳng còn ai hơn được!”

Tô Hiến Thành lúc sắp mất vẫn tiến cử người hiền tài cho Xã Tắc, chứ không tiến cử người vì tình riêng. Tiếc rằng Đỗ thái hậu không nghe lời Tô Hiến Thành mà đưa em trai mình là Đỗ Di An giữ quyền Phụ Chính. Di An vốn là người đã bất tài lại kém đức, khiến vua Cao Tông càng lớn càng chỉ lo hưởng lạc, chuyên dùng người khuyết thiếu đức hạnh, khiến lòng người oán thán, đất nước loạn lạc khắp nơi, chẳng bao lâu thì nhà Lý bị mất.

Sự việc này được sử thần Ngô Sĩ Liên bình luận như sau:

“Tô Hiến Thành nhận việc ký thác con côi, hết lòng trung thành, khéo xử trí khi biến cố, tuy bị gió lay sóng đập nhưng vẫn đứng vững như cột đá giữa dòng, khiến trên yên dưới thuận, không thẹn với phong độ của đại thần đời xưa. Huống chi cho tới lúc sắp chết còn vì nước tiến cử người hiền, không vì ơn riêng, Thái hậu không dùng lời nói của Hiến Thành là việc không may cho nhà Lý vậy”.

Hưng Đạo Vương

Tháng 6 năm 1300 Hưng Đạo Vương ống nặng do tuổi cao, vua Trần Anh Tông đến thăm, lo lắng nếu lỡ Hưng Đạo Vương chẳng may mất, mà quân Nguyên lại kéo sang thì phải làm sao.

Hưng Đạo Vương biết mình tuổi cao khó qua khỏi liền tâu rằng:

“Ngày trước Triệu Võ (Triệu Đà) dựng nước, Vua nhà Hán sai quân sang đánh, bấy giờ, dân thì phá hết hoa màu ở đồng nội, quân thì kéo sang, dùng đoản binh tập hậu mà đánh phá châu Khâm, châu Liêm và châu Trường Sa. Đó là một thời kỳ.

Đến đời nhà Đinh, nhà Lê thì dùng người hiền tài. Lúc ấy phương Nam đang mạnh, phương Bắc đang suy, trên dưới một dạ, dân không có lòng ly tán, đắp thành Bình Lỗ mà phá được quân Tống. Đó lại cũng là một thời kì.

Nhà Lý dựng cơ nghiệp, người nhà Tống sang xâm lấn. Lúc ấy, dùng Lý Thường Kiệt đánh châu Khâm, châu Liêm, nhiều phen đánh đến tận Mai Lĩnh, ấy là có thế lực mạnh.

Vừa rồi, Toa Đô, Ô Mã Nhi bốn mặt đánh phá bao vây. Lúc ấy, vua tôi đồng lòng, anh em hòa thuận, cả nước ra sức nên giặc phải chịu bó tay. Đấy là lòng trời xui khiến.

Quân giặc cậy vào trường trận, ta cậy ở đoản binh, đem đoản binh chống trường trận là việc thường trong binh pháp. Nhưng cần phải cân nhắc cho kĩ, giá thử quân giặc tràn sang như gió như lửa thì có thể chống cự được; nếu giặc dùng cách chiếm cứ dần như tằm ăn dâu, không vơ vét của dân, không mong đánh được ngay thì mình phải dùng tướng giỏi, xem tình thế biến chuyển như người đánh cờ, tùy cơ mà ứng biến cho đúng, làm thế nào thu hút được binh lính như cha con một nhà thì mới có thể chiến thắng được.

Vả lại, phải khoan sức dân làm kế rễ sâu gốc vững, ấy mới là thượng sách, không có gì hơn được.”

Khâm định Việt sử thông giám cương mục

Lời bộc bạch cuối đời của Hưng Đạo Vương có giá trị như vàng ngọc để hậu thế sau này giữ nước. Hưng Đạo Vương đưa ra dẫn chứng các kế sách trong lịch sử, nhưng cuối cùng vẫn kết luận: “khoan sức dân làm kế rễ sâu gốc vững, ấy mới là thượng sách, không có gì hơn được”.

• Xem thêm:Vài câu nói bất hủ quyết định vận mệnh lịch sử của dân tộc

Thượng hoàng Trần Minh Tông

Năm 1357, Thượng hoàng Trần Minh Tông bệnh nặng, triều đình lập đàn chay cầu đảo mong Thượng hoàng sớm khỏe lại. Minh Tông biết chuyện không bằng lòng cho gọi Hữu tướng quốc Trần Phủ đến hỏi. Sợ Thượng hoàng trách tội, vua Dụ Tông dặn dò Phủ nói là Phạm Ứng Mộng muốn chết thay Thượng hoàng.

Phủ đem câu ấy tâu lên, Thượng hoàng Minh Tông nói: “Ứng Mộng tự nhận làm địa vị Chu Công thì cứ lấy thân mình mà chết thay cho cha hắn, còn đàn chay thì không đuợc làm!”

Biết chuyện Hiến Từ thái hậu phóng sinh các giống súc vật để cầu cho mình khỏe lại, Minh Tông bảo bà rằng: “Thân ta không thể lấy con lợn, con dê mà đổi được.”

Trước khi mất, các hoàng tử đều tới xung quanh, Thượng hoàng Minh Tông dặn dò lần cuối:

“Người làm vua dùng người, không phải là có tình riêng với người đó, mà chỉ nghĩ là người đó hiền thôi. Bởi vì người đó theo tấm lòng của ta, giữ chức vụ cho ta, làm việc cho ta, chịu nhọc cho ta, cho nên ta coi là hiền mà dùng họ. Nếu ta quả là hiền, thì những người được ta dùng cũng hiền, như Nghiêu Thuấn đối với Tắc Khiết, Quỳ Long vậy. Nếu ta không hiền, thì những kẻ ta dùng cũng không hiền, như Kiệt, Trụ đối với Phi Liêm, Ác Lai vậy. Đó chính là đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu, cùng loại thì hợp nhau. Kiệt, Trụ đâu phải có tình riêng gì với bầy tôi của hắn? Bảo hắn là ngu tối thì được, chứ bảo hắn là có tình riêng thì không phải.”

Đại Việt sử ký toàn thư

Lúc sắp mất Thượng hoàng Minh Tông mong muốn các con mình thành người hiền, bởi Vua hiền thì mới dùng được người hiền tài, Vua không hiền thì người hiền tài cũng không được trọng dụng.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Đạo trị quốc của cổ nhân: Trị mình không trị người

Mời xem video: