Mạng lưới chợ ở Thăng Long – Hà Nội (P1)

Mạng lưới chợ ở Thăng Long giữ vai trò quan trọng đối với sự phát triển thương mại ở miền bắc, trở thành một phần trong văn hóa lịch sử Hà Nội.

Thời nhà Lý

Khi vua Lý Thái Tổ dời đô về thành Đại La và đổi tên thành Thăng Long, nơi đây dần dần ngày càng phồn thịnh. Vì dân cư đông đúc hơn, chợ búa cũng mọc lên khắp nơi.

Năm 1035, vua Lý Thái Tông cho mở chợ Tây Nhai với hành lang dài, chỗ được lập ở khu vực gần chợ Ngọc Hà ngày nay. Đây là ngôi chợ quy mô lớn đầu tiên của Thăng Long, ngạn ngữ vẫn lưu truyền câu: “Bán mít chợ Đông, bán hồng chợ Tây”.

Vua cũng cho mở cả một “phố chợ” ở khu vực cửa đông (thuộc Hàng Buồm ngày nay), chợ là cả một khu phố hàng quán.

Thời nhà Trần

Đến thời nhà Trần ngôi chợ này được ghi chép trong An Nam tức sự như sau: “Chợ cứ 2 ngày họp một phiên, hàng hóa trăm thứ bày la liệt. Hễ cách 5 dặm, thì dựng một ngôi nhà 3 gian, bốn phía đặt chõng để làm nơi họp chợ”.

Do là nơi tụ họp của các con sông nên hàng hóa tấp nập được chuyển về đây, đúng như câu thơ sau:

Nhị Hà qua Bắc sang Đông,
Kim Ngưu, Tô Lịch là sông bên này.

Dân cư ngày càng đông, hàng hóa tấp nập dần dần hình thành nên 61 phường nghề thời nhà Lý.

Thời Lê Trung Hưng

Đến thời nhà Lê Trung Hưng, Thăng Long vẫn là trung tâm phát triển thương mại và làng nghề. Triều đình bấy giờ muốn phát triển nông nghiệp, nhận thấy dân chúng cứ về kinh thành sẽ có nhiều đất hoang, vì thế mà ban hành chính sách nhằm hạn chế dân chúng đến sinh sống ở Kinh thành.

Kinh thành từ 61 phường nghề dần chỉ còn lại 36 phố phường, nhưng chuyên môn hóa cao.

Đến giữa thế kỷ 17, các phố có tên “Hàng” xuất hiện như Hàng Cót, Hàng Hòm, Hàng Chiếu, Hàng Mã, Hàng Gà. Một người phương Tây là Filippo de Marini từng đến Thăng Long thời gian này có viết: “Ở đầu mỗi phố đều treo một tấm biển gỗ trên đó có ghi tên mặt hàng”.

Chúa Trịnh cũng cho phép con cái khi trưởng thành được lập phủ đệ riêng, mà các phủ đệ này thường được chọn ở liền sát các phường nghề, khiến nơi đây trở nên nhộn nhịp chưa từng thấy, dân chúng gọi là “khu thị”. “Khu thị” ở phía đông Kinh thành nên còn được gọi là Đông Kinh.

Bấy giờ Thăng Long chia thành 2 khu vực là Hoàng thành và khu vực buôn bán thương mại. Khu thương mại ở khu vực Đông Kinh ngày càng phồn thịnh và được gọi tên là “Kẻ chợ”. Người phương Tây xem Kẻ Chợ như một thành phố thứ hai bên cạnh Thăng Long. Giáo sĩ người Ý là Marini đã mô tả rằng: “Thành phố – chợ búa” bên cạnh “thành phố – cung điện”.

Đến thế kỷ 18, mật độ dân cư đông hơn, mạng lưới chợ ở Thăng Long cũng tăng thêm nhiều. Riêng các chợ lớn Phan Huy Chú liệt kê có 8 chợ: chợ Cửa Đông, chợ Cửa Nam, chợ Huyện, chợ Đình Ngang, chợ Bà Đá, chợ Văn Cử, chợ Bác Cử và chợ Ông Nước (Lịch triều Hiến chương Loại chí).

Năm 1736, sứ thần nhà Thanh là Ngụy Tiếp đến Thăng Long, có thời gian ở chợ Bạch Mã, ông đã làm vài bài thơ về ngôi chợ này:

Gió hòa bụi chợ đông người
Phất phơ tay áo đua chơi xuân cùng
Ngày dài thuyền chở xe dong
Bán buôn lũ lượt trập trùng chen đua…

Hay:

Tiếng hò thêm sức, hơi như đứt
Khúc hát tàn canh, giọng vẫn thừa…

Chợ Bạch Mã nằm ở phố Hàng Buồm ngày nay, xưa kia nằm bên bờ sông Tô Lịch. Sau này cũng là chợ lớn rất có tiếng, buôn bán tập nập, đặc biệt là các thương nhân người Hoa.

Năm 1782, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác đến Kinh thành đã mô tả khu chợ này là: “quán rượu, hàng cơm liên tiếp nối nhau”. Năm 1794, danh sĩ Cao Huy Diệu đi chơi đáp thuyền buôn trên sông Hồng, giữa trưa đậu thuyền ở bến Bát Tràng “thấy chợ phố đông đúc, hàng bày đầy ắp”.

Thời nhà Nguyễn

Đến thời nhà Nguyễn, Thăng Long không còn là Kinh đô nữa nhưng Kẻ Chợ vẫn phát triển nhộn nhịp, thậm chí lập thêm Chợ Mới ở hướng đông nam (nằm ở phố Hàng Chiếu ngày nay), mỗi tháng có 6 phiên họp chợ.

Annamite – học giả người Pháp viết về Hà Nội vào khoảng giữa thế kỷ 19:

“Mặc dù thành phố này không còn là nơi Vua ở, nhưng tôi cho rằng nó vẫn còn là thành phố hàng đầu của cả nước đối với các ngành mỹ nghệ, kỹ nghệ, thương mại, sự giàu có và dân cư đông đúc, sự lịch duyệt và học vấn.”

“Chính ở đó đã tụ tập những văn nhân, thợ giỏi, nhà buôn lớn, ở đó đã sản xuất ra những vật phẩm mỹ nghệ cần dùng cho đời sống và phục vụ xa hoa, tóm lại, chính đó là trái tim của dân tộc.”

Mạng lưới chợ mọc lên khắp nơi

Chợ ở Hà Nội mọc lên khắp nơi, đặc biệt cửa ô nào cũng cũng có chợ: chợ Yên Thái (Bưởi), chợ Dịch Vọng ở Ô Cầu Giấy, chợ Cầu Dừa ở Ô Chợ Dừa, chợ Yên Thọ ở Ô Cầu Dền, chợ Ông Nước ở Ô Đống Mác. Các cửa ô là nơi dân chúng các làng ngoại thành Hà Nội tụ họp trước khi vào phố phường.

Cửa thành cũng có chợ vì là nơi tập trung rất đông dân cư, hàng hóa chảy về. Cửa Tây có chợ Tây Nhai là chợ quy mô lớn đầu tiên của Thăng Long.

Chợ Cửa Đông cũng rất sầm uất, đây là ngôi chợ cổ xưa lập thời nhà Lý. Lê Quý Đôn trong “Kiến văn tiểu lục” có mô tả rằng: “Thời nhà Lý mới đóng kinh đô ở Thăng Long, người bốn phương lũ lượt kéo đến, họp tập buôn bán, cùng nhau mở chợ Cửa Đông, lập đàn tràng đại hội sát liền ngay đền thờ thần [Bạch Mã].”

Cửa Nam là nơi ra vào của Vua quan cùng các nho sĩ, có khu chợ lập ở đây gọi là chợ Đình Ngang.

Bến sông, bờ kênh là nơi lưu thông hàng hóa, diễn ra hoạt động buôn bán lớn. Chợ cũng lập dọc theo 2 bên bờ sông sông để mua bán trao đổi hàng hóa.

Sông Tô Lịch uốn lượn, gắn liền với đời sống của người dân Kinh thành.

Nước sông Tô vừa trong vừa mát
Em ghé thuyền đỗ sát thuyền anh
Ngập ngừng muốn tỏ tâm tình
Sông bao nhiêu nước thương mình bấy nhiêu.

Hàng hóa và thuyền bè ngược xuôi sông Hồng rẽ vào cập bến ở 2 bên bờ sông Tô Lịch để nghỉ đỗ lại hoặc chất dỡ hàng hóa. Hai bên bờ sông Tô Lịch hình thành các chợ, một số là chợ đặc sản, như ở đầu cửa sông là chợ Gạo, còn có chợ Hàng Cá, chợ Cầu Đông, chợ Bạch Mã (tức chợ Cửa Đông).

Những chợ nhỏ lưu động thì có rất nhiều, đây là chợ dành cho người bán hàng rong. Những nơi nhiều người đi lại như ngã ba, ngã tư, hay khu đất trống là có những người bán hàng rong, hay hàng vặt tụ họp phục vụ người qua lại. Chợ loại này không có nhà hay gian hàng, người bán đòn gánh đến bán là thành chợ.

Các chợ lớn, chợ nhỏ, chợ tự phát rất nhiều, hình thành một mạng lưới chợ dày đặc và hoàn chỉnh. Những người đã quen với cuộc sống ở đây khi cần đều biết chợ nào bán mặt hàng tốt nhất để mua.

Kẻ Chợ với mạng lưới chợ dày đặc, tấp nập buôn bán, được ví như “thành phố – chợ búa” bên cạnh “thành phố – cung điện”.

(Còn nữa)

Trần Hưng

Tài liệu tham khảo: “Mạng lưới chợ ở Thăng Long – Hà Nội trong những thế kỷ XVII – XVIII – XIX”, tác giả Nguyễn Thừa Hỷ, đăng trên Viện Nghiên cứu Phát triển Phương Đông (ordi.vn)

Xem thêm:

• Hoài niệm về Kẻ Chợ; 36 phố phường Hà Nội xưa
• Lịch sử đường Cổ Ngư: Con đường đẹp và lãng mạn nhất Hà Nội

Mời xem video: