Nhà văn TQ: Đại dịch qua đi, ký ức gì đọng lại?

Vào ngày 21 tháng 2 vừa qua, Diêm Liên Khoa, nhà văn nổi tiếng, giáo sư hàn lâm Khoa Văn hóa Trung Hoa thuộc Đại học Khoa học và Công nghệ Hồng Kông đã có bài thuyết giảng trực tuyến trước lớp cao học của mình. Ông nói về vấn đề sự lây nhiễm của virus corona (COVID-19), ký ức tập thể và các nhà truyền thông một ngày nào đó sẽ nói về cuộc bùng phát dịch bệnh này như thế nào. Dưới đây là bản dịch của bài giảng ấy, được đăng đầu tiên trên tạp chí ThinkChina và được dịch sang tiếng Anh bởi Grace Chong.

Các sinh viên thân mến,

Hôm nay là buổi học trực tuyến đầu tiên của chúng ta. Trước khi bắt đầu bài giảng, cho phép tôi được lạc đề một chút.

Hồi còn nhỏ, bất cứ khi nào tôi tái phạm những lỗi tương tự nhau hai đến ba lần liên tiếp, bố mẹ sẽ gọi tôi ra trước mặt họ, chỉ vào trán tôi và hỏi:

“Tại sao con lại hay quên đến thế?!”

Hay trong lớp học, bất cứ khi nào tôi không thể thuộc lòng một đoạn văn dù đã đọc đi đọc lại không biết bao nhiêu lần, giáo viên của tôi sẽ yêu cầu tôi đứng dậy trước cả lớp và hỏi:

“Tại sao em lại hay quên đến thế?!”

Khả năng ghi nhớ tốt là mảnh đất lành nơi ký ức có thể sinh sôi, và ký ức cũng chính là cây xanh trái ngọt trên mảnh đất này. Khả năng ghi nhớ và lưu giữ ký ức chính là điểm khác nhau cơ bản phân biệt giữa loài người chúng ta và các giống loài khác. Nó là điều kiện tiên quyết cho sự thành thục và phát triển của nhân loại.

Rất nhiều khi, tôi cảm thấy việc đó còn quan trọng hơn cả những việc ăn mặc và hít thở. Một khi nhân loại mất đi trí nhớ thì đến cày ruộng ra làm sao, ăn uống như thế nào chúng ta cũng chẳng còn nhớ nữa. Bỗng một sáng mai thức dậy, quần áo để ở đâu chúng ta cũng quên, có khi ta lại cho rằng vị hoàng đế để trần truồng sẽ đẹp hơn là mặc quần áo. Một khi ký ức không còn, trật tự tư duy của nhân loại sẽ bị đảo lộn.

Tại sao tôi lại đề cập đến tất cả những điều này hôm nay? Là bởi vì COVID-19, một thảm họa từ cấp độ quốc gia cho đến toàn cầu gần đây lại không hề được đối đãi đúng mức. Khi bao nhiêu gia đình đang còn tan nát, những tiếng kêu khóc nhói lòng vẫn thổn thức khắp Hồ Bắc, Vũ Hán và nhiều địa phương khác, thì các bài hát chiến thắng hân hoan đã vội vang lên khắp nơi. Tất cả chỉ vì những con số thống kê thật “lạc quan”.

>> Đại dịch Corona và lịch sử dối trá của ĐCSTQ

Thi thể người vừa mất còn chưa kịp nguội lạnh, thân nhân vẫn còn đang thương tiếc. Ấy vậy mà, những ca khúc khải hoàn đã sẵn sàng được cất lên, mọi người chỉ chờ tuyên bố: “Các biện pháp phòng chống dịch thật hiệu quả, thật tuyệt vời!”

Từ ngày COVID-19 bước chân vào cuộc sống chúng ta đến nay, chúng ta cũng không biết chính xác có bao nhiêu người đã mất mạng vì nó, bao nhiêu người đã chết trong bệnh viện và bao nhiêu người qua đời ở bên ngoài. Chúng ta thậm chí còn không có cơ hội điều tra chủ đề này. Tệ hơn nữa, những thắc mắc như vậy rồi cũng sẽ theo thời gian, chìm vào quên lãng và mãi mãi trở thành bí ẩn. Tài sản thừa kế mà chúng ta để lại cho thế hệ mai sau là một mớ thông tin hỗn độn về sự sống và cái chết mà không một ai còn có ký ức rõ ràng.

Nếu như trận bùng phát dịch bệnh cuối cùng cũng dịu bớt, chúng ta không được khờ dại như thím Tường Lâm (một nhân vật hư cấu trong tác phẩm “Lễ cầu phúc” của Lỗ Tấn, một phụ nữ nông dân thấp hèn và cam chịu bị mắc kẹt trong chế độ phong kiến), chỉ biết giãi bày không dứt: “Tôi chỉ biết rằng những con thú dữ sẽ rình mò ngôi làng vào mùa đông khi chúng không còn gì để ăn trên núi; nhưng tôi làm sao biết được chúng cũng vẫn làm y như vậy vào mùa xuân.” Tuy nhiên, chúng ta cũng không được hoang đường như AQ (một nhân vật khác trong tác phẩm “AQ chính truyện” của Lỗ Tấn, một người luôn lừa dối bản thân anh ta, tin rằng anh ta cao cả và vượt trội hơn những người khác), hết lần này đến lần khác tự huyễn hoặc rằng mình là kẻ chiến thắng ngay cả sau khi bị đánh tả tơi, bị xúc phạm, thậm chí bị đẩy đến bờ vực của cái chết.

Kinh nghiệm quá khứ có lẽ chưa thể cho chúng ta sức mạnh để thay đổi thực tại, nhưng ít nhất nó cũng đặt ra nghi vấn trong lòng chúng ta khi những lời dối trá xuất hiện.

Từ trước đến nay, tại sao những bi kịch và thảm họa trong cuộc sống hết lần này đến lần khác luôn nhắm vào từng cá nhân cho đến gia đình và xã hội xuyên suốt qua các thời đại và các quốc gia? Và tại sao những thảm họa của lịch sử luôn phải trả giá bằng mạng sống của hàng chục ngàn người dân thường? Giữa vô số nhân tố mà chúng ta không biết, không hỏi đến hoặc không được phép hỏi (mà chỉ cần ngoan ngoãn lắng nghe), có một nhân tố này – loài người, tất cả chúng ta như một tập thể, vô danh như lũ kiến – là những sinh vật hay quên.

Ký ức của chúng ta đã được lập trình, sau đó bị thay thế, rồi xóa bỏ. Chúng ta nhớ những gì người khác bảo mình nhớ, và quên những gì người khác bảo mình quên. Chúng ta giữ im lặng khi được yêu cầu và lên tiếng theo mệnh lệnh. Ký ức đã trở thành một công cụ đắc lực của thời đại, tạo thành ký ức tập thể và quốc gia, được dệt nên bởi những gì chúng ta được cho bảo phải nhớ hoặc quên đi.

Thử nghĩ về điều này: chúng ta sẽ thôi không bàn về mớ sách cũ kỹ cùng những tấm bìa bám dày bụi bặm quá khứ; hãy chỉ hồi tưởng lại những sự kiện gần đây nhất trong 20 năm qua. Các sự kiện mà những người như các bạn, những đứa trẻ sinh ra trong thập niên 80 và 90, đều đã trải qua và vẫn còn nhớ – những thảm họa quốc gia như đại dịch AIDS, SARS và cả COVID-19. Chúng là những sự cố do con người gây ra hay là những tai nạn của tự nhiên mà con người chỉ biết bất lực chống đỡ, như các trận động đất tại Đường Sơn và Tứ Xuyên? Rồi thì tại sao các yếu tố đến từ con người trong các thảm họa quốc gia trước đây hầu như đều giống nhau? Đặc biệt kể từ đại dịch SARS 17 năm trước cho đến sự leo thang của dịch COVID-19 hiện tại, chúng dường như là hai kịch bản đến từ cùng một đạo diễn. Một bi kịch tương tự đang được tái hiện trước mắt chúng ta. Nhưng nhân loại với ký ức phủ đầy bụi bặm này đã không còn khả năng tìm lại được đạo diễn đó là ai, chúng ta cũng không đủ chuyên môn để phục chế và dựng lại mạch suy nghĩ cũng như ý tưởng sáng tạo của nhà biên kịch. Nhưng, khi đứng trước màn tái hiện của trò chơi tử thần này một lần nữa, phải chăng chúng ta ít nhất cũng nên lục lọi lại trong ký ức mình xem, trong bức tranh của quá khứ, lúc ấy chúng ta đã từng ở đâu?

Ai đã bôi xóa ký ức của chúng ta và tẩy sạch chúng?!

Những người hay quên, thực chất đối với một số kẻ mà nói, chẳng khác chi bụi trên những cánh đồng hoặc bên vệ đường. Bất cứ đế giày nào cũng có thể giẫm đạp lên họ.

Những người hay quên, chẳng khác chi những tấm ván, thanh gỗ trơ trọi đã cắt đứt quan hệ với cây mẹ vốn mang lại cho họ sự sống. Họ phó mặc cho lưỡi cưa và búa rìu toàn quyền kiểm soát hình hài của mình trong tương lai.

Đặc biệt với chúng ta, những người mang đến hương vị cho đời bằng tình yêu dành cho công việc viết lách, những người đã dành cả đời mình để theo gót các nhân vật văn học Trung Hoa, đối với những sinh viên cao học của Đại học Khoa học và Công nghệ Hồng Kông đang online đây, và dĩ nhiên cả các tác giả đã tốt nghiệp và vẫn còn nghiên cứu tại lớp văn học sáng tạo, Đại học Nhân dân Trung Quốc – nếu chúng ta cũng phản bội ký ức của chính mình về những bi kịch đổ máu và những mảnh đời kia, thì viết lách còn ý nghĩa gì nữa? Giá trị của văn học nằm ở đâu? Xã hội còn cần đến nhà văn chăng? Sự cống hiến không ngừng nghỉ của các bạn, sự cần cù và những tác phẩm các bạn viết sẽ khác gì con rối cho người khác giật dây? Nếu các phóng viên không còn báo cáo những gì họ chứng kiến, nếu nhà văn không còn viết về những gì họ ghi nhớ và cảm thụ; nếu con người trong xã hội vốn có thể nói và biết nói lại chỉ răm rắp đọc theo, thuật lại và tuyên bố đúng như cái thứ phải đạo chính trị mị người kia, thì ai sẽ cho biết làm con người bằng xương bằng thịt sống trên trái đất này còn ý vị gì nữa?

Hãy nghĩ về điều này: nếu nhà văn Phương Phương không sống ngay trong cái hiện thực tàn khốc tại tâm dịch Vũ Hán hôm nay, nếu cô ấy đã không lưu lại và viết ra ký ức cùng cảm thụ cá nhân của mình; nếu như không có hàng chục ngàn người giống như Phương Phương lên tiếng kêu cứu bằng điện thoại của họ thì hãy xem chúng ta sẽ được nghe gì? Chúng ta sẽ thấy điều gì?

Giữa những dòng chảy lớn của thời đại, ký ức nhỏ bé một con người rồi sẽ bị coi như bọt biển phù du, như tiếng sóng vỗ ồn ào mà thời đại sẽ mau chóng xóa sạch hay ném sang một bên và không hề thương tiếc; giọng nói và câu từ sẽ chìm vào thinh lặng, như thể chúng chưa bao giờ tồn tại. Than ôi, cứ mỗi một thời đại qua đi, mọi thứ cũng chìm vào quên lãng. Da thịt và máu, thể xác cùng linh hồn của thời đại đã tan biến không còn dấu vết. Tốt thôi, và điểm tựa nhỏ bé của sự thật mà có thể nâng được cả thế giới đã mất. Và cứ thế, lịch sử trở thành một tập hợp lộn xộn của những huyền thoại, những câu chuyện khuyết danh trong tưởng tượng, được thêu dệt vô căn cứ.

Từ quan điểm này, còn gì quan trọng hơn việc chúng ta phải ghi nhớ và bảo vệ ký ức của chính mình, đừng để chúng bị chỉnh sửa hay xóa nhòa. Ký ức cá nhân là điều đảm bảo căn bản và là bằng chứng tối thiểu mà chúng ta có thể cung cấp khi nói lên một sự thật nhỏ bé. Điều này càng đặc biệt quan trọng đối với các em sinh viên trong lớp văn học sáng tạo này. Phần lớn trong chúng ta được sinh ra để cống hiến đời mình cho sự nghiệp viết lách, tìm kiếm chân lý, sống như một con người chân chính qua ký ức của mình. Nếu có một ngày ngay cả những người như chúng ta cũng đánh mất ký ức và sự chân thật nhỏ bé của mình, liệu nơi nào trên thế giới này còn có thể lưu lại sự thật, lưu lại chứng tích của cá nhân và lịch sử?

Thực tế là, thậm chí khi khả năng ghi nhớ và ký ức của chúng ta chẳng thể thay đổi nổi thế giới cùng cái hiện thực này, chí ít nó cũng giúp chúng ta nhận ra rằng có cái gì đó không ổn khi đối mặt với những “sự thật” bị thao túng và định hướng kia. Một âm thanh nhỏ nhoi trong tâm khảm chúng ta sẽ lên tiếng: “Điều này đâu có đúng!” Ít nhất, trước khi dịch bệnh thật sự dịu xuống, chúng ta vẫn còn nghe thấy và nhớ đến tiếng than khóc của những con người, những gia đình và những kẻ bị gạt ra ngoài lề, giữa giai điệu tưng bừng chói tai và những bài hát chiến thắng.

Ký ức không thể thay đổi thế giới, nhưng nó cho chúng ta một trái tim chân thật.

Thầy hy vọng rằng từng người trong các em, và tất cả chúng ta, những ai đã trải qua thảm họa COVID-19 này sẽ trở thành những người có thể ghi nhớ; những người có thể hồi tưởng lại những ký ức từ trong trí nhớ.

Dù ký ức có lẽ chưa thể cho chúng ta sức mạnh để thay đổi thực tại, ít nhất nó cũng giúp đặt ra nghi vấn trong lòng chúng ta khi những lời dối trá xuất hiện. Nếu ngày nào đó lại tái diễn một cuộc Đại Nhảy Vọt nữa và người ta lại phải chui vào làm việc trong các lò nung sau nhà, thì ít nhất ký ức vẫn có thể nhắc nhở chúng ta rằng cát sẽ không thể biến thành sắt, và 1 mẫu ruộng [xấp xỉ 667 m²] sẽ không thể thu hoạch 100.000 cân thóc. Ít nhất chúng ta sẽ biết đây là tri thức phổ thông cơ bản của nhân loại, và không phải một phép lạ của chủ nghĩa nào đó có thể sản xuất ra vật chất, hay không khí có thể biến thành cơm. Rồi nếu lại có thêm một cuộc Đại Cách Mạng Văn Hóa nữa, chúng ta ít nhất có thể bảo đảm rằng chúng ta sẽ không đấu tố cha mẹ của mình, tống họ vào tù hoặc đưa lên máy chém.

Các em sinh viên thân mến, tất cả chúng ta đều là những người làm nghệ thuật, những người có lẽ sẽ dành cả đời dùng ngôn ngữ để ghi lưu ký ức và sự thật. Các em đừng bàn về những hồi ức tập thể, những hồi ức chung của quốc gia hay dân tộc, mà hãy viết lại hồi ức của chính các em; vì xuyên suốt lịch sử, hồi ức của bất kỳ quốc gia hay tập thể nào đều luôn che đậy và cải biến ký ức chân thực của chúng ta. Hôm nay, ngay tại thời điểm này, khi COVID-19 hãy còn lâu mới lui vào hồi ức, thì những bài hát chiến thắng và những khúc ca khải hoàn kia đã vội văng vẳng bên tai rồi. Vì điều này,

Thầy hy vọng rằng từng người trong các em, và tất cả chúng ta, những ai đã trải qua thảm họa COVID-19 này sẽ trở thành những người có thể ghi nhớ; những người có thể hồi tưởng lại những ký ức từ trong trí nhớ.

>> Đạo đức nghề nghiệp đưa con người đạt đến sự tôn nghiêm

Trong tương lai gần trước mắt, khi đất nước dùng âm nhạc và lời ca ăn mừng chiến thắng trước trận chiến quốc gia mang tên COVID-19 này, tôi hy vọng rằng chúng ta sẽ không trở thành những cây bút trống không và sáo rỗng, mà hãy đơn giản là sống với ký ức đích thực của mình. Khi tấm màn sân khấu vén lên, tôi mong sao các em sẽ không trở thành những diễn viên hay người dẫn truyện của vở kịch đó, hay nằm trong số những kẻ tán thưởng vì muốn được tham gia vào vở diễn. Tôi hy vọng các em sẽ là những người dè dặt, cô độc đứng nép ở một góc xa nhất của sân khấu, lặng lẽ nhìn thế nhân qua làn nước mắt.

Nếu tài năng, lòng can đảm và sức mạnh tinh thần của các em không đủ để hành xử chính trực như nhà văn Phương Phương, thì có lẽ các em cũng đừng nằm trong số những người lên tiếng nghi ngờ và chế giễu cô ấy. Rồi khi mọi thứ cuối cùng cũng lắng xuống và phồn vinh quay trở lại, khi chúng ta bị bao vây bởi những thanh âm chiến thắng, nếu chúng ta không thể lớn tiếng đặt lại câu hỏi về nguồn gốc và sự lan truyền của COVID-19, có lẽ chúng ta cũng có thể thì thầm và nói khẽ, đó mới là thể hiện lương tri và lòng can đảm của chúng ta. Quả thực dã man khi người ta có thể viết ra được những bài thơ êm tai sau thời kỳ Trại tập trung Auschwitz, nhưng thậm chí còn kinh khủng hơn nếu chúng ta chọn làm ngơ trong câu chữ, trong những cuộc nói chuyện và trong ký ức – điều đó thực sự khủng khiếp và man rợ hơn nhiều.

Nếu chúng ta không thể làm “người thổi còi” như bác sĩ Lý Văn Lượng, thì chí ít hãy là người lắng nghe tiếng còi ấy.

Nếu chúng ta không thể cất cao tiếng nói, thì chúng ta hãy thầm thì. Nếu đến thầm thì cũng không thể, hãy trở thành những người im lặng cất giữ ký ức. Trải qua từ thời kỳ đầu cho đến giai đoạn hoành hành và bùng phát của COVID-19, chúng ta hãy là những người âm thầm bước sang một bên khi đám đông tụ lại ca vang khúc nhạc chiến thắng, hãy là những người khắc sâu trong tim mình ký ức và những nấm mồ của trận đại dịch; để một ngày nào đó, ta có thể truyền lại ký ức của mình cho thế hệ mai sau.