Vài luận bàn của Khổng Tử về người quân tử

Khổng Tử luận bàn về người quân tử trên rất nhiều khía cạnh khác nhau, từ khái niệm cho đến các tấm gương thực tế. Thông qua những lời bình luận của ông, hậu thế có thể hình dung ra được người quân tử mà Nho giáo nói đến là người có phẩm hạnh như thế nào.

Cao Đình của nước Tề từng đến gặp Khổng Tử thỉnh giáo: “Tôi từ nước Tề tới gặp tiên sinh là vì muốn học đạo của người quân tử. Hy vọng tiên sinh có thể nói rõ cho tôi biết.”

Khổng Tử giảng:

“Người quân tử trong lòng phải bảo trì chính trực, thuần khiết, đây là cái gốc làm người. Bên ngoài phải khiêm cung thận trọng, thủ hộ tâm chí của bản thân, miệt mài thực hành nhân nghĩa. Người quân tử có tài có đức, khiêm tốn học tập, gặp tiểu nhân bất tài thì tự tránh xa. Đối với người có tài năng thì tuyệt đối không có tâm ghen ghét đố kỵ mà phải nghiêm túc học tập hành vi và việc làm của họ. Như vậy thì người xa ngàn dặm cũng sẽ đối với ngài như huynh đệ một nhà. Nếu không thể học tập hành vi và việc làm của người quân tử thì cho dù là người ngay bên cạnh cũng không thể ở cùng.”

Khi nhận xét về học trò Nhan Hồi của mình, Khổng Tử nói:

“Nhan Hồi có được bốn đức hạnh của một người quân tử. Một là có ý chí kiên cường trong việc thực hành nhân nghĩa. Hai là khi người khác khuyên can thì có thể nhu thuận mà tiếp nhận. Ba là khi được ban bổng lộc chức tước thì từ tốn, thận trọng thoái lui. Bốn là trong cuộc sống thì thận trọng từ lời nói đến việc làm.”

Còn khi nhận xét về học trò Sử Thu, Khổng Tử nói:

“Sử Thu cũng có được ba đức hạnh của người quân tử. Một là mặc dù không có địa vị nhưng đối với cấp trên vẫn trung thành tận tâm. Hai là dù không lễ bái nhưng đối với Thần linh vẫn vô cùng tôn kính. Ba là đối với bản thân thì vô cùng nghiêm khắc, nhưng lại vô cùng khoan dung với người khác.”

Học trò của Khổng Tử là Tăng Sâm nói với ông rằng:

“Con thấy có ba việc mà Thầy làm rất giỏi nhưng con thì mãi vẫn không thể làm được. Một là thầy chỉ cần nhìn thấy người khác làm được một việc tốt nào đó là có thể tha thứ cho hàng trăm thiếu sót mà người ấy đã phạm. Hai là thầy nhìn chỗ tốt của người khác cũng như chỗ tốt của mình, tuyệt không ghen tị. Ba là thầy chỉ cần nghe được một câu nói hay nào đó thì sẽ nghiêm túc thực hành trong cuộc sống, tuyệt không buông lơi. Con thấy ba việc này của thầy mà mình mãi vẫn không làm được, cho nên con quả thực vẫn không bằng được Nhan Hồi và Sử Thu.”

Mặc dù người quân tử trọng về tu dưỡng cá nhân, nhưng cũng không thể thiếu cân nhắc khi kết giao với người khác. Khổng Tử từng nói: “Sau khi ta mất, Tử Hạ sẽ vẫn tiến bộ, còn Tử Cống thì lại một mực thụt lùi.”

Tăng Sâm thắc mắc nguyên nhân, Khổng Tử liền giải thích:

“Tử Hạ luôn kết giao với những người giỏi hơn mình còn Tử Cống thì lại luôn kết giao với những người không bằng mình. Ta nghe nói, muốn biết rõ về một người nào thì hãy nhìn vào cha và bạn bè của người đó để xem xét. Muốn biết rõ tính chất của một mảnh ruộng thì xem sự sinh trưởng của cỏ cây mọc ra trên đó.”

Kết giao cùng với một người tốt thì cũng giống như gieo trồng hoa lan trong nhà kính vậy. Lâu dần người không cảm nhận thấy hương thơm nữa là bởi vì người từ lâu cũng đã quen với mùi hoa ấy rồi. Còn kết giao với người không tốt thì cũng giống như cá ở trong chợ. Lâu ngày không cảm thấy mùi tanh là bởi vì bản thân cũng đã “nhiễm” mùi tanh ấy rồi. Cho vật vào thùng thuốc nhuộm màu gì thì sẽ có màu đó. Cho nên, người quân tử nhất định sẽ thận trọng với người mà mình kết giao, bởi kết giao cũng là một phần của tu dưỡng.

Chúng ta trong cuộc sống đời thường, mỗi ngày đều nói nhiều lời như vậy, làm nhiều sự tình như vậy, thì việc cân nhắc cẩn thận trước sau là không dễ dàng, chỉ có người thực sự trí tuệ mới có thể làm được.Người quân tử làm việc thận trọng, lúc nào cũng chú ý đến ngôn hành cử chỉ của bản thân. Họ biết rằng có nhiều chuyện chỉ vì một hành động không thích đáng mà “kiếm củi ba năm thiêu một giờ”. Tuy vậy họ lại chính trực và vững chãi, không chấp nhận làm điều sai trái, nghiêm khắc với bản thân. Còn với người khác thì họ rất bao dung, có thể tha thứ và yêu thương ngay cả người đã đối đãi không tốt với mình.

Theo The Epoch Times tiếng Trung
Uyển Như biên tập

Xem thêm:

• Trí tuệ cổ nhân: Nguồn gốc sự ý tứ trong lễ nghi giữa nam và nữ

Mời xem video: