‘Chủ nghĩa thực dân giám sát hoạt động thông qua các thuật toán, nền tảng và hợp đồng sinh trắc học, chuyển giao quyền kiểm soát ra bên ngoài đồng thời tạo ra sự phụ thuộc sâu sắc,’ một chuyên gia cho biết.

Sự trỗi dậy của "Chủ nghĩa thực dân giám sát" của Trung Quốc ở Châu Phi

Minh họa bởi The Epoch Times, Freepik

JOHANNESBURG—Theo nhiều cuộc điều tra, các chính phủ châu Phi đang sử dụng trí tuệ nhân tạo do Trung Quốc cung cấp để truy tìm, bắt giữ, tra tấn, thậm chí là sát hại các đối thủ chính trị và các nhà hoạt động ủng hộ dân chủ.

Các nhà nghiên cứu cho biết Bắc Kinh đang xuất khẩu mô hình “nhà nước giám sát” của mình sang các quốc gia châu Phi, đồng thời nhanh chóng thiết lập vị thế kiểm soát hạ tầng trọng yếu, dữ liệu và năng lượng – những yếu tố sẽ cung cấp năng lượng cho các hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) của châu lục này trong tương lai.

Điều này có nghĩa là Trung Quốc sẽ có ảnh hưởng to lớn đến chính trị và đời sống công cộng ở châu Phi, có khả năng tác động đến kết quả bầu cử và thay đổi dư luận theo hướng có lợi cho Bắc Kinh và các đồng minh.

Một số học giả cho rằng điều này đã xảy ra rồi.

Cuộc điều tra mới đây của một tổ chức phi lợi nhuận chuyên nghiên cứu việc sử dụng mạng xã hội và các công nghệ khác để nhắm mục tiêu các nhóm bất đồng chính kiến trên toàn thế giới, đã kết luận rằng, một “xu hướng khó nhận thấy” đang biến đổi các cuộc xung đột trên khắp châu Phi.

Viện nghiên cứu AI phân tán (DAIR) tuyên bố rằng, việc sử dụng công nghệ như phần mềm gián điệp để truy lùng các nhà hoạt động chính trị và sử dụng công nghệ nhận dạng khuôn mặt để theo dõi người biểu tình đại diện cho “một loại lực lượng lính đánh thuê mới” ở Châu Phi, một loại lực lượng chủ yếu được hình thành bởi các công ty do ĐCSTQ kiểm soát.

Ông Adio-Adet Dinika, nhà nghiên cứu và học giả liên kết tại Trường Sau đại học Quốc tế Bremen về Khoa học Xã hội (Đức), là người đứng đầu dự án Điều tra về Lao động ngành Dữ liệu (Data Workers Inquiry) của tổ chức DAIR.

Dự án này đã tiến hành điều tra các vụ việc xảy ra tại một số quốc gia bao gồm Ethiopia, Rwanda và Zimbabwe.

Nghiên cứu của Dinika đã phát hiện sự tồn tại của các ‘xưởng bóc lột kỹ thuật số’ tại các thành phố và thị trấn khắp châu Phi, bao gồm ở Nairobi, Kenya; Accra, Ghana; và Gulu, Uganda, nơi các công nhân [dữ liệu] chỉ được trả khoản tiền ít ỏi khoảng 1,50 đô la mỗi giờ (khoảng 39.000 VNĐ/giờ) để huấn luyện các hệ thống AI nhận diện khuôn mặt, kiểm duyệt nội dung và phân tích các mô hình hành vi.

Chế độ Trung Quốc đang thực hiện cái mà Dinika gọi là “chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số ở mức độ thâm độc nhất”.

Ông viết: “Tôi gọi đây là chủ nghĩa thực dân giám sát – quá trình mà qua đó các thế lực nước ngoài khai thác dữ liệu và sức lao động từ người dân châu Phi để xây dựng các hệ thống AI, mà sau cùng lại được sử dụng để kiểm soát, đàn áp và làm bất ổn chính chính những cộng đồng đó”.

“Không giống như chủ nghĩa thực dân trong lịch sử, vốn dựa vào vũ lực và đạn dược, chủ nghĩa thực dân giám sát hoạt động thông qua các thuật toán, nền tảng và hợp đồng sinh trắc học, chuyển giao quyền kiểm soát ra bên ngoài trong khi củng cố sự phụ thuộc.”

Dinika nhắc đến thỏa thuận trị giá 240 triệu đô la được chính phủ Zimbabwe và công ty công nghệ CloudWalk do Bắc Kinh hậu thuẫn ký kết vào năm 2018, đánh dấu lần đầu tiên một công ty thâm nhập vào châu Phi với công nghệ giám sát AI.

Công ty Trung Quốc đã giúp Zimbabwe xây dựng một trung tâm dữ liệu, trong đó có hệ thống nhận dạng khuôn mặt AI.

Vào tháng 12 năm 2021, Bộ Tài chính Hoa Kỳ đã thêm tám công ty công nghệ Trung Quốc vào danh sách đen thương mại của mình – một danh sách gồm các công ty và cá nhân nước ngoài mà chính phủ Mỹ áp đặt hạn chế về xuất khẩu công nghệ và hàng hóa nhạy cảm.

Embed from Getty Images

Một công nhân đang lau chùi camera giám sát trên đường phố ở Nairobi, Kenya, vào ngày 18 tháng 1 năm 2019. Các chuyên gia đã ghi nhận việc sử dụng công nghệ giám sát của Trung Quốc ngày càng tăng ở Châu Phi, cho phép cảnh sát theo dõi và bắt giữ người biểu tình. Yasuyoshi Chiba/AFP qua Getty Images

Trong số những bổ sung mới có CloudWalk, theo đó “chính phủ Zimbabwe đã đồng ý lắp đặt một mạng lưới giám sát hàng loạt tại Zimbabwe”, Bộ Tài chính Hoa Kỳ tuyên bố vào thời điểm đó.

Bộ Tài chính cho biết: “Thỏa thuận này bao gồm một điều khoản yêu cầu chính phủ Zimbabwe phải gửi các hình ảnh thu được từ mạng lưới giám sát về trụ sở của Cloudwalk tại Trung Quốc, nhằm giúp Cloudwalk nâng cao khả năng của phần mềm nhận diện khuôn mặt trong việc phân biệt cá nhân dựa trên sắc tố da.”

Theo Dinika, công nghệ mới này hiện đang được Trung Quốc sử dụng trên khắp châu Phi và thế giới, bao gồm cả ở những nơi công cộng tại Zimbabwe thường xuyên có người biểu tình chống chính phủ lui tới.

Zimbabwe tự coi mình là một trong những đối tác thân cận nhất của Bắc Kinh.

Người phát ngôn của Tổng thống Zimbabwe Emmerson Mnangagwa, Nick Mangwana, nói với The Epoch Times rằng “mối quan hệ hợp tác tuyệt vời” của Zimbabwe với Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) và nhà lãnh đạo Tập Cận Bình, “có nghĩa là Zimbabwe hiện có một trong những công cụ chống tội phạm tinh vi nhất châu Phi”.

“Tại Ethiopia, chính quyền thân Bắc Kinh bị cáo buộc sử dụng các công cụ ‘phân tích cảm xúc’ do Trung Quốc phát triển để trấn áp cộng đồng người Tigray trong nước, theo lời Dinika.”

Một nghiên cứu quy mô lớn về việc Zimbabwe sử dụng các hệ thống giám sát bằng trí tuệ nhân tạo, do Đại học Humboldt (Đức) thực hiện vào năm 2024, đã kết luận rằng việc triển khai công nghệ này không dẫn đến bất kỳ một vụ kết án công khai nào đối với tội phạm.

Nhà hoạt động dân chủ người Zimbabwe, Evan Mawarire, nói với The Epoch Times: “Khi bạn bị cảnh sát bắt giữ và giam giữ, họ khoe khoang cách sử dụng công nghệ AI để nhận dạng chúng tôi tại các cuộc biểu tình. Thiết bị công nghệ Trung Quốc đang được sử dụng như một hình thức kiểm soát chính trị. Cảnh sát nói rằng họ có thể theo dõi chúng tôi mọi lúc, mọi nơi, bởi vì họ cũng đã mua thiết bị từ Trung Quốc để theo dõi internet và điện thoại.”

Đáp lại, Mangwana cho biết ông sẽ không bình luận về “bản chất của bộ máy an ninh của chúng tôi và cách thức sử dụng nó, vì điều đó sẽ khiến nó trở nên kém hiệu quả”.

Ông nhấn mạnh rằng lực lượng an ninh Zimbabwe sử dụng công nghệ “theo đúng luật pháp Zimbabwe”.

Embed from Getty Images

Một người đàn ông đứng cạnh khu trưng bày camera giám sát tại triển lãm quốc tế về an ninh và an toàn công cộng ở Thượng Hải vào ngày 27 tháng 4 năm 2011. Theo các báo cáo địa phương, chính quyền cho biết vào ngày 26 tháng 4 năm 2011 rằng, họ có kế hoạch tăng gấp đôi số lượng camera giám sát tại các địa điểm công cộng ở Thượng Hải với việc lắp đặt khoảng 50.000 chiếc trong năm năm tới. AFP PHOTO/Philippe Lopez (Nguồn ảnh: PHILIPPE LOPEZ/AFP qua Getty Images)

CloudWalk và Đại sứ quán Trung Quốc tại Zimbabwe từ chối bình luận.

Tại Ethiopia, chính phủ thân Bắc Kinh đang sử dụng “các công cụ phân tích cảm xúc” của ĐCSTQ để nhắm vào cộng đồng người Tigray trong nước, Dinika cho biết.

Ông nói thêm rằng các công cụ đó cho phép chính quyền giám sát mạng xã hội và các bài đăng trực tuyến theo thời gian thực, thậm chí còn cung cấp thông tin về giọng điệu, sắc thái của các nội dung giao tiếp.

Dinika giải thích rằng một trong những công cụ AI quan trọng được chính quyền Ethiopia sử dụng là ứng dụng AI có tên là Xử lý ngôn ngữ tự nhiên.

“Nhờ đó, hệ thống được huấn luyện để hiểu ngữ cảnh và sắc thái của tiếng Tigray. Nó có thể diễn giải các tín hiệu ngôn ngữ như mỉa mai, và đã có người Tigray “biến mất” chỉ vì điều này”, ông nói.

“Trung Quốc có thể gọi đó là làm ăn, nhưng thực chất đang giúp các chế độ này — đôi khi, theo đúng nghĩa đen — xóa sổ phe đối lập.”
— Willem Gravett, giáo sư, Đại học Pretoria

Khi chính quyền Ethiopia dựa vào AI của Trung Quốc trong cuộc xung đột Tigray 2020–2022, họ không chỉ mua công nghệ, Dinika nói. Họ còn “giao phó các chức năng quản trị quan trọng cho các thực thể nước ngoài có lợi ích chiến lược riêng”.

Theo kết quả điều tra của ông, trong suốt cuộc xung đột, các thuật toán dùng để xác định bài đăng mạng xã hội nào bị coi là “kích động sắc tộc” đã được huấn luyện bởi các lao động dữ liệu tại Kenya.

Báo cáo của Dinika cáo buộc rằng trong các cuộc biểu tình của thế hệ Gen Z tại Kenya năm 2024 nhằm phản đối đề xuất tăng thuế, tập đoàn viễn thông lớn nhất nước này – Safaricom – đã “phi pháp” chia sẻ dữ liệu định vị của khách hàng với lực lượng an ninh.

Ông cho biết điều này cho phép cảnh sát theo dõi và bắt giữ những người biểu tình.

Safaricom đã phủ nhận mọi sự hợp tác với chính quyền Kenya.

Dinika cho biết chính phủ của Tổng thống Kenya William Ruto đã sử dụng “công nghệ chặn dữ liệu” kết hợp với công cụ nhận diện khuôn mặt và hình ảnh từ hàng trăm hệ thống camera giám sát do Trung Quốc cung cấp, để tạo ra cái mà ông gọi là một “lưới bắt kỹ thuật số”, dẫn đến các vụ “cưỡng bức mất tích” của 82 người, trong đó 29 người vẫn đang mất tích.

Giáo sư Willem Gravett, giảng viên cao cấp về luật tại Đại học Pretoria, cũng đã ghi nhận sự gia tăng sử dụng công nghệ Trung Quốc ở Châu Phi.

Embed from Getty Images

Tổng thống Zimbabwe Emmerson Mnangagwa (thứ 3 từ trái sang) trò chuyện với Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường (thứ 3 từ phải sang) trong một cuộc họp tại Đại lễ đường Nhân dân ở Bắc Kinh vào ngày 4 tháng 4 năm 2018. Các nhà nghiên cứu cảnh báo rằng việc Trung Quốc xuất khẩu hệ thống AI “nhà nước giám sát” sang châu Phi có thể mang lại cho Bắc Kinh ảnh hưởng đáng kể đến chính trị và dư luận trên khắp lục địa này. Parker Song/AFP qua Getty Images

Ông cho biết công nghệ này bao gồm cả “wifi sniffers” – thiết bị thu thập địa chỉ nhận dạng duy nhất (MAC address) của các thiết bị như máy tính xách tay và điện thoại thông minh.

“Dữ liệu được âm thầm thu thập từ các thiết bị nằm trong phạm vi của một mạng nhất định. Điều này cho phép chính quyền đọc các nội dung giao tiếp, bao gồm cả email,” ông Gravett nói với The Epoch Times. “Trung Quốc sẽ gọi đó là làm ăn, nhưng thực chất là đang giúp các chế độ này – đôi khi một cách hết sức trực diện – xóa sổ lực lượng đối lập. Ở một số nơi tại châu Phi, quyền riêng tư của công dân gần như không còn tồn tại.”

Ông cho biết Trung Quốc đã phát triển thành một “quốc gia giám sát thế kỷ 21” với khả năng kiểm duyệt ngôn luận và xâm phạm các quyền cơ bản của con người chưa từng có.

Gravett nói: “[Chế độ Trung Quốc] mới chỉ bắt đầu gửi kế hoạch giám sát của mình tới các chính phủ độc tài ở Châu Phi”.

“Bản thiết kế này mang dấu ấn của khả năng xây dựng các xã hội giám sát theo hình mẫu của Trung Quốc, đặc biệt tại những quốc gia châu Phi có thành tích nhân quyền yếu kém, nơi mà các thể chế dân chủ còn non yếu hoặc mới hình thành. Hậu quả đối với quyền con người ở châu Phi nhiều khả năng sẽ vô cùng nghiêm trọng.”

“Các mô hình AI có thể định hình dư luận bằng cách tác động đến tin tức, thông tin và nội dung giải trí mà công chúng có thể tiếp cận.”
— ODI Global

Theo Gravett, chính quyền ĐCSTQ có khả năng theo dõi “toàn bộ thành phố Bắc Kinh” bằng hơn 800.000 camera.

“Khi các nhà độc tài châu Phi nghe được điều này, họ nhảy cẫng lên vì vui sướng”, ông nói. “Họ muốn nắm quyền kiểm soát tuyệt đối bất cứ điều gì và bất kỳ ai có thể gây nguy hiểm cho quyền lực phi pháp của họ.”

Trong khi đó, theo ông Dinika, người dân châu Phi đang nhanh chóng hình thành “nỗi sợ bị giám sát”.

“Người dân tham gia biểu tình, nhà báo điều tra tham nhũng, và các nhà hoạt động tổ chức cộng đồng đều thay đổi hành vi khi họ tin rằng mình đang bị theo dõi. Cuộc chiến tâm lý này đặc biệt hiệu quả bởi sự mờ mịt xoay quanh các hệ thống giám sát. Người dân không biết camera nào đang hoạt động, dữ liệu gì đang bị thu thập, hoặc nó sẽ bị sử dụng chống lại họ ra sao.Chỉ riêng khả năng bị giám sát thôi cũng đã trở thành một hình thức kiểm soát,” ông nói.

Trong một báo cáo khác , tổ chức nghiên cứu quan hệ quốc tế ODI Global cho biết các công ty công nghệ Trung Quốc như Alibaba và Huawei đang mở rộng sự hiện diện, cung cấp dịch vụ đám mây và đầu tư vào các trung tâm dữ liệu trên khắp Châu Phi.

Ví dụ, Huawei đang có kế hoạch đầu tư 430 triệu đô la vào các trung tâm dữ liệu ở Châu Phi và Alibaba hiện đang cung cấp dịch vụ đám mây tại Nam Phi.

Embed from Getty Images

Một camera giám sát trên một con phố ở Nairobi, Kenya, vào ngày 18 tháng 1 năm 2019. Yasuyoshi Chiba/AFP qua Getty Images

Ông Gravett cho biết: “Tất cả những điều này đều là mối đe dọa đối với người châu Phi, bởi vì ai cũng biết rằng các công ty Trung Quốc không ngại hợp tác với những thế lực có quyền lực”.

Trong khi đó, ODI Global nói rằng ĐCSTQ có thể sớm nắm quyền kiểm soát hạ tầng trọng yếu, dữ liệu và năng lượng – những yếu tố cần thiết để vận hành các mô hình trí tuệ nhân tạo (AI) của châu Phi.

“Các mô hình AI có thể định hình dư luận bằng cách tác động đến tin tức, thông tin và nội dung giải trí mà người dân được tiếp cận. Điều này có thể ảnh hưởng đến các tiến trình bầu cử, hoặc khiến dư luận nghiêng về một số cường quốc nước ngoài nhất định và xa rời những nước khác,” báo cáo viết.

Người ta cho rằng điều này có thể tác động đến đầu tư của phương Tây vào Châu Phi.

“Điều này có nguy cơ tạo ra một điểm chuyển giao quan trọng khiến các công ty phương Tây sẽ không thể tiếp cận chính ngành AI đang ngăn cản họ khỏi các khoản đầu tư. Điều này cũng có thể hạn chế khả năng tiếp cận các nguyên liệu thô quan trọng cần thiết cho các công nghệ thế hệ tiếp theo của họ, chẳng hạn như pin,” báo cáo nêu rõ.