Đạo dưỡng sinh trong các lễ tục tết Đoan Ngọ của cổ nhân

Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết Đoan Dương, tết Trọng Ngọ, là ngày 5 tháng 5 nông lịch hàng năm. Thời xưa, hết thảy các lễ tục diễn ra trong ngày tết Đoan Ngọ đều phù hợp với đạo dưỡng sinh, thể hiện lý dưỡng sinh âm dương ngũ hành và quan niệm “Thiên nhân hợp nhất” một cách sâu sắc.

“Đoan Ngọ” có hai ý nghĩa chính là “Đoan dương” và “Trọng ngọ”. Đoan có nghĩa là khởi đầu, hai đầu của sự vật cũng gọi là đoan. “Đoan dương” có nghĩa là đầu dương, cũng chính là cực dương. “Trọng ngọ” phản ánh tính chất đặc thù của dương hỏa vào ngày ngọ tháng ngọ. Đoan Ngọ là lúc sự tuần hoàn của âm dương Thiên Địa đã đi tới điểm cực dương, cũng chính là đạt tới bước ngoặt “vật cực tất phản”. Đặc trưng này đặc biệt nổi bật trong nền văn hóa truyền thống vốn coi trọng đạo âm dương ngũ hành và được thể hiện một cách cụ thể trong các lễ tục dân gian vào ngày tết Đoan Ngọ tại nhiều nước châu Á. 

Đạo thận trọng ứng biến vào ngày tết Đoan Ngọ

Người cổ đại từ rất sớm đã quan sát thấy có hiện tượng xung đột âm dương rất mạnh vào tháng Ngọ (tháng 5 nông lịch), và cũng đề xuất đạo ứng biến, cách ứng đối.

Trong sách “Lễ kí. Nguyệt lệnh” nói rằng: “Thị Ngọ nguyệt dã, nhật trường chí, âm dương tranh, tử sinh phân”, nghĩa là tháng 5 ngày dài, âm dương xung đột, sinh tử phân tranh.

Sách “Thuyết văn” cũng viết: “Ngọ, ngộ (nghịch) dã. (Hoàng Lịch) ngũ nguyệt, âm khí ngọ nghịch dương, mạo địa nhi xuất”, ý nói tháng Ngọ âm khí ngược với dương khí, âm khí từ dưới lòng đất mà ra. Sách “Đàm trưng” viết rằng: “Đoan Ngọ giả… ngũ nguyệt dương cực… ngũ nguyệt ngọ thì, chánh âm dương xung hội chi thì, sở dĩ vị chi đoan ngọ”, ý nói tháng 5 dương cực, buổi trưa tháng 5 là lúc âm dương xung đột cho nên gọi là Đoan Ngọ.

Những điều sách cổ viết về ngày Đoan Ngọ đều có chung ý rằng vào ngày Đoan Ngọ, âm dương Thiên Địa tương tranh, âm dương xung đột, con người sống giữa trời đất nên đương nhiên sẽ phải chịu ảnh hưởng. Sách “Lễ kí” dạy rằng: người quân tử cần “trai giới”, thành kính, thanh tịnh thân tâm, giới dục giữ mình. Đây là đạo thuận ứng với sự biến hóa của Thiên Địa, cũng là phương pháp bảo vệ thể xác và tinh thần.

Lễ tục tết Đoan Ngọ phản ánh âm dương ngũ hành

Vào ngày tết Đoan Ngọ, người cổ đại có những phong tục tập quán dân gian chứa đựng những sáng tạo và phát minh cổ xưa, đồng thời phản ánh sự ứng dụng đạo dưỡng sinh âm dương ngũ hành.

Bánh bánh ú tro chứa đựng lý âm dương

Tống tử (bánh ú tro) là món ăn truyền thống và đặc trưng vào tết Đoan Ngọ. Theo sách “Phong Thổ kí” của Tấn triều Bình Tây Tướng quân Chu Xứ ghi chép, đương thời người dân có tục ăn bánh Tống tử là loại bánh dùng lá cây niễng bọc hạt kê lại, đun với nước tro đặc, luộc chín, ăn vào ngày Hạ chí mồng 5 tháng 5.

Hình dạng của bánh Tống tử không phải là hình tròn hay vuông mà là hình tam giác giống như hình sừng trâu, bởi vì thời cổ người ta dùng sừng trâu để tế tổ. Bánh Tống tử thể hiện âm dương tương bao không phân tán. Trong lý luận học thuyết âm dương, tết Đoan Ngọ là ngày âm dương biến đổi mạnh mẽ, dùng lá cây thuần âm bao ngoài hạt kê thuần dương tượng trưng cho hai khí âm và dương bao bọc lẫn nhau, không phân tách. Ăn bánh Tống tử vào có tác dụng điều hòa âm dương trong thân thể. 

Ngải cứu, xương bồ thuần dương chế âm

Thời xưa, cứ mỗi năm sắp đến tết Đoan Ngọ người ta thường treo bồ ngải trên cửa, và nó được thay mới hàng năm. Bồ ngải gồm hai loại thực vật là cây ngải cứu và cây cỏ xương bồ. Công dụng của chúng không chỉ là để trang trí trước nhà mà còn có tác dụng dược liệu. Khi đến tết Đoan Ngọ, cái nắng nóng mùa hè ập đến làm cho trăm loài côn trùng độc đều xuất động. Cho nên, cổ nhân dùng bồ ngải để xua đuổi tà khí. Điều này được ghi chép trong cuốn “Kinh Sở tuế thì kí” thời Nam Bắc triều: Vào ngày 5 tháng 5, từ trước khi gà gáy, người dân ra ngoài hái lá ngải treo lên cánh cửa để xua tà khí, hoặc là dùng lụa ngũ sắc buộc lên tay có thể xua đuổi ma quỷ và giúp người không bị nhiễm ôn dịch.

Dân gian còn có tục tắm gội cỏ xương bồ phòng độc. Sách “Đại đái lễ” triều Chu ghi: “Ngày mồng 5 tháng 5, dùng súc lan để tắm gội” . Người đời sau dùng nước cỏ xương bồ tắm gội. Ngoài ra, trong tết Đoan Ngọ cũng dùng rượu hùng hoàng (rượu ngâm rễ cỏ xương bồ và cây hùng) xoa lên bàn tay, bàn chân và trán để xua đuổi côn trùng độc.

Sở dĩ cổ nhân dùng cây ngải cứu, xương bồ để trừ tà, xua đuổi trùng độc vào ngày tết Đoan Ngọ là bởi vì theo “Bản thảo cương mục” thì ngải cứu và xương bồ là thực vật thuần dương, tính cực nhiệt, có tác dụng làm tăng dương khí và sát trùng rất mạnh. Từ đó, khiến cho bách âm bất xâm, bách hàn bất nhập, trong tết Đoan Ngọ được dùng để khu độc, sát trùng, trừ âm tà.

Ẩm thực “Ngũ hồng” đối ứng với ngũ hành tương sinh

Tết Đoan Ngọ diễn ra vào giữa mùa hè, và trong dân gian có một tập tục là ăn “ngũ hồng thái” (năm loại thực phẩm màu đỏ). Thực phẩm màu đỏ rất giàu chất sắt, có thể bổ huyết, dưỡng tâm. Tục ăn “ngũ hồng thái” đối ứng với đạo ngũ hành dưỡng tâm trong mùa hè.

Theo Đông y, mùa hè là mùa để “dưỡng tâm”, vì mùa hè trong ngũ hành thuộc hỏa, hỏa khí thông với tim. Sách “Hoàng đế nội kinh” viết, “Xích sắc, nhập thông ư tâm, khai khiếu ư nhĩ, tàng tinh ư tâm”, ý nói sắc đỏ, thâm nhập vào tim, khai mở lỗ tai và tàng trữ tinh hoa trong tim. Liệu pháp ẩm thực theo ngũ hành nhấn mạnh “hồng nhập tâm”, ý tứ là thực phẩm màu đỏ có thể bổ tâm. Do đó trong tết Đoan Ngọ ăn thực phẩm “ngũ hồng” chính là phù hợp với nguyên lý ẩm thực bổ dưỡng.

Nước buổi trưa tết Đoan Ngọ có tác dụng chữa bệnh

Tất cả các ngày trong năm đều có buổi trưa, nhưng chỉ có nước buổi trưa trong tết Đoan Ngọ được đặc biệt gọi là “Ngọ thời thủy”. “Ngọ thời thủy” từ xưa được coi trọng về nhiều mặt và cũng rất nổi danh. Cổ nhân có câu: “Uống một ngụm nước trưa tết Đoan Ngọ tốt hơn uống thuốc bổ ba năm”. Dương Tuyền đời Tấn viết trong “Vạn vật luận” rằng: “Sở dĩ lập thiên địa giả, thủy dã”, ý nói yếu tố tạo lập trời đất cũng là nước. Vì vậy, “ngọ thời thủy” cũng phản ánh thông điệp về âm dương của trời đất.

Trong “Bản thảo cương mục”, y học gia nhà Minh, Lý Thời Trân nói rằng, nước vào ngày 5 tháng 5 hoàng lịch là một loại “tiết khí thủy”, có tác dụng phòng dịch, giải độc, đặc biệt thích hợp để làm thuốc kiềm chế độc tính. Ông cũng nói rằng nếu trời mưa vào trưa ngày 5 tháng 5 thì đó thực sự là nước “Thần thủy”, là bảo vật mà ông trời ban tặng cho. Người ta phải chặt tre vào giữa trưa, chắt lấy nước từ các khớp tre, sắc uống có thể “thanh nhiệt giải đờm, định kinh an thần”, dùng nước ấy để làm thuốc, chủ trị các loại giun sán tích tụ trong bụng.

Có thể thấy, lễ tục tết Đoan Ngọ của cổ nhân ẩn chứa văn hóa, trí tuệ, phản ánh quan niệm “Thiên nhân hợp nhất” và sự ứng dụng của âm dương ngũ hành vào trong đời sống.

Theo Epoch Times tiếng Trung
An Hòa biên tập

Xem thêm:

• Lý niệm “Thiên nhân hợp nhất” trong văn hóa truyền thống

Mời xem video: