Bản gia huấn kinh điển đã ảnh hưởng đến người Trung Quốc hơn 300 năm

Mộc Lan
•
Thứ Sáu, 22/04/2022

Gia huấn là ghi chép của những người lớn tuổi trong gia tộc về các phép tắc, phương châm gia đình, coi trọng việc giáo dục trung hiếu tiết nghĩa, lễ nghĩa liêm sỉ, đồng thời bằng kinh nghiệm sống, tha thiết dặn dò con cháu đời sau cần “trọng đức tu thân” (chú trọng đạo đức và tu dưỡng bản thân).

giáo dục gia đình — (Ảnh: Imtmphoto/ shutterstock)

Có rất nhiều tác phẩm gia huấn truyền đời có ảnh hưởng sâu rộng, chẳng hạn như “Giới bá cầm thư” của Chu Công, “Giới tử thư” của Gia Cát Lượng, “Nhan Thị gia huấn” của Nhan Chi Thôi và “Chu tử trì gia cách ngôn” mà chúng tôi sẽ giới thiệu với các bạn dưới đây.

“Chu tử trì gia cách ngôn” hay còn gọi là “Chu tử gia huấn” do tác giả Chu Bách Lư, nhà giáo dục nổi tiếng đầu thời nhà Thanh viết. Tác phẩm dựa trên chủ nghĩa “tu thân”, “tề gia”, là đỉnh cao của lối sống và nếp sống của Nho giáo, có cội nguồn và ý nghĩa sâu sắc.

Toàn bộ cuốn “Chu tử trì gia cách ngôn” tập trung khuyên bảo mọi người cần phải siêng năng và tiết kiệm, giữ gìn gia đình… Tư tưởng giáo dục đạo đức được hình thành từ hàng nghìn năm ở Trung Hoa được thể hiện dưới dạng những câu cách ngôn nổi tiếng, có thể được truyền miệng, hoặc viết thành câu đối và treo trên cổng, hội trường, phòng ốc như một phương châm quản trị gia đình và giáo dục trẻ nhỏ. Vì vậy, những lời dạy này rất phổ biến đối với các quan chức, quý tộc và học giả.

Kể từ khi ra đời, tác phẩm đã được lưu hành rộng rãi, được các học giả và quan lại của các triều đại tôn sùng là “Kinh điển về quản trị gia đình”, trở thành một trong những cuốn sách giáo khoa mà trẻ em đều phải đọc, điều này đã kéo dài từ thời nhà Thanh đến Trung Hoa Dân Quốc.

Trí thức VN xin gửi tới quý độc giả toàn văn Hán Việt và dịch nghĩa như sau:

“Lê minh tức khởi, sái tảo đình trừ, yếu nội ngoại chỉnh khiết;
ký hôn tiện tức, quan tỏa môn hộ, tất thân tự kiểm điểm.”
Mờ sáng liền dậy, vẩy nước quét sân, để trong ngoài gọn sạch;
Tối đến nghỉ ngơi, đóng rào khóa cửa, tất phải tự kiểm tra.

“Nhất chúc nhất phạn, đương tư lai xử bất dịch;
bán ti bán lũ, hằng niệm vật lực duy gian.”
Một thìa cháo, một hạt cơm, nên nghĩ kiếm được không dễ;
Nửa sợi tơ, nửa sợi chỉ, luôn nhớ làm ra thật gian nan.

“Nghi vị vũ nhi trù mâu, vô lâm khát nhi quật tỉnh.
Tự phụng tất tu kiệm ước, yến khách thiết vật lưu liên.”
Lợp nhà lúc còn chưa mưa, chớ đợi lúc khát mới đào giếng.
Bản thân tiêu xài cần tiết kiệm, làm khách được thết đãi chớ nên nán lại.

“Khí cụ chất nhi khiết, ngõa phữu thắng kim ngọc;
ẩm thực ước nhi tinh, viên sơ dũ trân tu.
Vật doanh hoa ốc, vật mưu lương điền.”
Đồ dùng mộc mạc mà sạch sẽ, hũ sành hơn vàng ngọc;
Ăn uống giản đơn mà tinh túy, rau vườn hơn món lạ.
Chớ cầu nhà đẹp, chớ mưu ruộng tốt.

“Tam cô lục bà, thực dâm đạo chi môi;
tỳ mỹ thiếp kiều, phi khuê phòng chi phúc.
Đồng phó vật dụng tuấn mỹ, thê thiếp thiết kỵ diễm trang.”
Ba cô sáu bà, chính là mầm trộm cắp dâm tà.
Tỳ xinh thiếp đẹp, không phải phúc chốn khuê phòng.
Tôi tớ chớ dùng tuấn mỹ, thê thiếp cần kỵ trang điểm

Ghi chú: “Ba cô sáu bà” là chỉ những người phụ nữ làm nghề bất chính, lừa đảo. Ba cô trong đó có đạo cô, cô đồng… Sáu bà có bà mối, bà lang, mẹ mìn, chủ nhà chứa…

“Tổ tông tuy viễn, tế tự bất khả bất thành;
Tử tôn tuy ngu, kinh thư bất khả bất độc.”
Tổ tông dù đã xa, thờ cúng không thể không thành tâm.
Con cháu dù kém cỏi, kinh sách không thể không tìm đọc.

“Cư thân vụ kỳ giản phác; giáo tử yếu hữu nghĩa phương.
Vật tham ý ngoại chi tài, vật ẩm quá lượng chi tửu.”
Giữ mình giản dị, chất phác; dạy con chính nghĩa, ngay thẳng.
Chớ tham lam của bất ngờ, chớ uống rượu quá say sưa.

“Dữ kiên thiêu mậu dịch, vật chiêm tiện nghi;
Kiến cùng khổ thân lân, tu gia ôn tuất.”
Với kẻ buôn gánh bán bưng, chớ lợi dụng.
Thấy bà con lối xóm nghèo khó, nên ấm lòng thương.

“Khắc bạc thành gia, lý vô cửu hưởng;
Luân thường quai suyễn, lập kiến tiêu vong.”
Bóc lột làm nên cửa nhà, không lý nào hưởng được lâu.
Trái ngược luân thường đạo lý, sớm sẽ thấy tiêu vong.

“Huynh đệ thúc chất, nhu phân đa nhuận quả,
Trường ấu nội ngoại, nghi pháp túc từ nghiêm.”
Anh em, chú cháu nên nhiều chia ít bù.
Già trẻ, nội ngoại nên lễ phép, tôn kính.

“Thính phụ ngôn, quai cốt nhục, khởi thị trượng phu,
Trọng ti tài, bạc phụ mẫu, bất thành nhân tử”
Nghe lời vợ, trái tình cốt nhục, sao phải bậc trượng phu.
Trọng tiền tài, coi khinh cha mẹ, chẳng phải người làm con.

“Giá nữ trạch giai tế, vô tác trọng sính;
Thú tức cầu thục nữ, vật kế hậu liêm.”
Gả con chọn rể hiền, chớ đòi lễ nặng.
Cưới dâu cầu gái nết, chớ tính hồi môn.

“Kiến phú quý nhi sinh siểm dung giả, tối khả sỉ;
Ngộ bần cùng nhi tác kiêu thái giả, tiện mạc thậm.”
Thấy kẻ giầu sang mà tỏ vẻ nịnh bợ, thật đáng xấu hổ
Gặp người bần cùng mà dở thói kiêu căng, thật quá đê hèn.

“Cư gia giới tranh tụng, tụng tắc chung hung;
Xử thế giới đa ngôn, ngôn đa tất thất.”
Trong nhà chớ nên tranh kiện, kiện tất kết cục nguy hại.
Ra đời chớ có nói nhiều, nói nhiều ắt sẽ sai lầm.

“Vật thị thế lực nhi lăng bức cô quả;
Vật tham khẩu phúc nhi tứ sát sinh cầm.”
Chớ cậy thế lực mà ép bức người cô quả.
Chớ ham ăn uống mà giết hại muông thú.

“Quai tích tự thị, hối ngộ tất đa;
Đồi huy tự cam, gia đạo nan thành.”
Quái gở bảo thủ, hối hận ắt nhiều.
Lười biếng thối chí, sản nghiệp chẳng nên.

“Hiệp nật ác thiểu, cửu tất thụ kỳ luy;
Khuất chí lão thành, cấp tắc khả tương y.”
Gần thân trẻ hư, lâu ngày tất nhiên liên lụy
Tôn kính lão thành, lúc cấp có thể nhờ cậy.

“Khinh thính phát ngôn, an tri phi nhân chi trấm tố? Đương nhẫn nại tam tư;
Nhân sự tương tranh, yên tri phi ngã chi bất thị? Tu bình tâm ám tưởng.”
Tiếng nói rỉ tai, biết đâu chừng có kẻ gièm pha vu cáo, nên nhẫn nại suy xét kỹ.
Có việc tranh cãi, biết đâu chừng mình có điều không phải, nên bình tâm thầm nghĩ.

“Thi huệ vô niệm, thụ ân mạc vong.
Phàm sự đương lưu dư địa, đắc ý bất nghi tái vãng.”
Làm ơn chớ nhớ, chịu ơn chớ quên.
Làm việc nên lưu lại đường lùi, đắc ý rồi thì nên thôi.

“Nhân hữu hỉ khánh, bất khả sinh tật đố tâm;
Nhân hữu họa hoạn, bất khả sinh hỉ hạnh tâm.”
Người có chuyện hoan hỷ, chớ sinh lòng tật đố.
Người có chuyện hoạn nạn, chớ khởi tâm vui mừng.

“Thiện dục nhân kiến, bất thị chân thiện;
Ác khủng nhân tri, tiện thị đại ác.”
Làm thiện muốn người ta thấy, đó không phải chân thiện.
Làm ác sợ người ta biết, đó chính là đại ác.

“Kiến sắc nhi khởi dâm tâm, báo tại thê nữ;
Nặc oán nhi dụng ám tiến, họa duyên tử tôn.”
Thấy sắc mà nổi lòng dâm, báo ứng cả vợ con.
Ngậm oán mà đâm lén, họa lây cả con cháu.

“Gia môn hòa thuận, tuy ung sôn bất kế, diệc hữu dư hoan;
Quốc khóa tảo hoàn, tức nang thác vô dư, tự đắc chí lạc.”
Nhà cửa hòa thuận, tuy bữa có bữa không, vẫn có được vui vầy
Thuế khóa đóng xong, dẫu của không dư dật, tự mình được an lạc.

“Độc thư chí tại thánh hiền, phi đồ khoa đệ;
Vi quan tâm tồn quân quốc, khởi kế thân gia.”
Đọc sách chí theo thánh hiền, chẳng cầu đỗ đạt,
Làm quan lòng lo vua và nước, há lo thân nhà.

“Thủ phận an mệnh, thuận thời thính thiên,
Vi nhân nhược thử, thứ hồ cận yên.”
Giữ phận an mệnh vâng theo lệnh trời,
Làm người như thế, là gần được rồi.