AI và con người trong liệu pháp nhận thức hành vi

Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) đã chứng tỏ hiệu quả vượt trội trong việc hỗ trợ những người đang đối mặt với các vấn đề sức khỏe tâm thần như lo âu và trầm cảm. Với sự phát triển chóng mặt của trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT, nhiều người đặt ra câu hỏi: Liệu AI có thể thay thế vai trò của nhà trị liệu con người trong CBT?

Ngày 17 tháng 5 vừa qua, một nghiên cứu thí điểm được trình bày tại Hội nghị thường niên của Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ (APA) đã mang lại cái nhìn chân thực về vấn đề này. Nghiên cứu so sánh hiệu quả của CBT khi được cung cấp bởi con người (nhà trị liệu) và bởi ChatGPT-3.5.

Hạn chế của AI trong trị liệu

Mục tiêu của nghiên cứu là so sánh hiệu quả của liệu pháp được cung cấp bởi con người với AI. Các chuyên gia đã sử dụng Thang điểm đánh giá liệu pháp nhận thức, một công cụ tiêu chuẩn vàng để đánh giá chất lượng các buổi CBT, chấm điểm từ 0-6 cho nhiều lĩnh vực.

Nghiên cứu đã khảo sát 75 người đánh giá bao gồm sinh viên y khoa, sinh viên công tác xã hội, bác sĩ nội trú tâm thần và bác sĩ tâm thần được hội đồng chứng nhận. Cả nhà trị liệu con người (qua Zoom) và AI (ChatGPT-3.5) đều tương tác với bệnh nhân qua trò chuyện văn bản, và người đánh giá được xem bản ghi cuộc trò chuyện mà không biết đó là của con người hay ChatGPT-3.5.

Các nhà khoa học phát hiện AI có thể được dùng để cung cấp thông tin đơn thuần, như một cuốn cẩm nang điện tử, hoặc hỗ trợ những khía cạnh mang tính thủ tục, không đòi hỏi sự tương tác sâu sắc. Esha Aneja, trưởng nhóm nghiên cứu, nhấn mạnh: “Mặc dù AI có thể cung cấp các thành phần CBT có cấu trúc… nhưng nó thiếu sự tinh tế và linh hoạt để trở thành một liệu pháp độc lập”.

Sự đồng cảm và kết nối

Yếu tố quan trọng nhất mà trí tuệ nhân tạo không thể sánh bằng con người trong lĩnh vực trị liệu chính là sự đồng cảm và khả năng xây dựng kết nối cảm xúc. Nhà trị liệu con người đã vượt trội hơn ChatGPT-3.5 trên tất cả các lĩnh vực, ví dụ phản hồi (4.48 so với 3.03), hợp tác (4.91 so với 3.84), tốc độ (4.60 so với 3.67), và khám phá có hướng dẫn (0.35 so với 3.45).

Người tham gia nghiên cứu đã mô tả các phản ứng của trí tuệ nhân tạo là “robot” và “chỉ ở mức độ bề mặt” khi nói về sự đồng cảm, với rất ít sự khác biệt trong các đánh giá.

Ngược lại, đối với nhà trị liệu con người, ý kiến về sự đồng cảm của họ đa dạng hơn, “một số người ca ngợi sự ấm áp và khả năng phản hồi của họ, trong khi những người khác cảm thấy nhà trị liệu quá tập trung vào kỹ thuật và bỏ lỡ các tín hiệu cảm xúc”.

Dù AI có thể được lập trình để đưa ra những câu trả lời “có vẻ” đồng cảm dựa trên dữ liệu, nhưng đó chỉ là sự mô phỏng. AI không có kinh nghiệm sống, không có cảm xúc, và do đó, không thể thực sự thấu hiểu nỗi đau, sự tổn thương hay niềm hy vọng của một con người.

Sự đồng cảm chân thật là nền tảng của liệu pháp; nó tạo ra một không gian an toàn, nơi bệnh nhân cảm thấy được lắng nghe, được chấp nhận và có đủ tin tưởng để mở lòng.

Esha Aneja cũng chỉ ra rằng: “Mặc dù AI có thể trở nên ‘đồng cảm về mặt nhận thức’ trong tương lai và do đó có thể phản hồi phù hợp hơn, nhưng ‘sự đồng cảm về mặt cảm xúc hoặc thể hiện, loại đồng cảm đến từ kinh nghiệm chung của con người, nằm ngoài khả năng hiện tại của nó’”.

Tiến sĩ Philip R. Muskin, giáo sư tâm thần học tại Trung tâm Y tế Irving của Đại học Columbia, cũng khẳng định: “Phản ứng của con người rất đa dạng, ngay cả khi tuân thủ nghiêm ngặt một chương trình CBT… về cơ bản là những gì phần mềm AI làm, không thể so sánh với một nhà trị liệu đã đọc tài liệu đào tạo nhưng đã kết hợp thông tin thông qua tương tác của con người”.

Mối quan hệ giữa người với người không thể thay thế

Những phát hiện từ nghiên cứu này một lần nữa củng cố quan điểm rằng AI không thể và không nên thay thế nhà trị liệu con người. Mặc dù công nghệ có thể hỗ trợ ở một khía cạnh nhỏ, chẳng hạn như cung cấp thông tin có cấu trúc, nhưng điều cốt lõi trong liệu pháp nhận thức hành vi – và thực chất là mọi hình thức trị liệu tâm lý – vẫn là mối quan hệ giữa người với người.

Trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần, nơi sự tin cậy, thấu hiểu và kết nối cảm xúc là nền tảng cho quá trình chữa lành và phát triển, việc phụ thuộc vào máy móc hay AI sẽ làm mất đi giá trị cốt lõi đó. Khả năng lắng nghe không phán xét, sự ấm áp trong giao tiếp, khả năng thấu cảm sâu sắc và sự hiện diện chân thật của một con người là những điều không có thuật toán nào có thể tái tạo hoàn hảo.

Như Esha Aneja đã kết luận: “Sự giám sát của con người, các biện pháp bảo vệ đạo đức và lòng đồng cảm vẫn là những yếu tố thiết yếu để chăm sóc sức khỏe tâm thần an toàn và hiệu quả”. Điều này khẳng định rằng, dù công nghệ có tiến bộ đến đâu, giá trị của mối quan hệ con người trong việc hỗ trợ và chữa lành tâm hồn vẫn là không thể thay thế.

Chúng ta cần nhận ra rằng, trong hành trình chữa lành, sự đồng hành của một nhà trị liệu bằng xương bằng thịt, với trái tim và khối óc của con người, luôn là yếu tố quan trọng nhất.

Xem thêm

Thoát khỏi 12 năm trầm cảm nặng nhờ một cuốn sách

Bà Kathy Ma đã phải vật lộn với chứng trầm cảm hơn một thập niên cho đến khi bắt đầu tu luyện Pháp Luân Công.